Sui generis κατάσταση

του Πέτρου Ι. Μηλιαράκη*

Όταν γράφονται αυτές οι γραμμές το τοπίο είναι απολύτως θολό για την πορεία της θρυλούμενης πλέον «αξιο-λόγησης». Άξιο παρατήρησης είναι δε ότι η Ελλάδα στην παρούσα φάση απειλήθηκε ακόμη και με «πιστωτικό γε-γονός», όπως προκύπτει από τις «εσωτερικές συνομι-λίες» των ad hoc αξιωματούχων του ΔΝΤ.

Ωστόσο, η πρόκληση ενός «πιστωτικού γεγονότος» κατά τα κρατούντα συναρτάται ευθέως και ευρίσκεται σε αιτιώδη σχέση με την ενεργοποίηση των Credit Default Swaps (CDS), πράγμα που «τυπικά» δεν θα ισχύει (εφόσον υπάρξει) για την υπό κρίση περίπτωση. Το «πιστωτικό γεγονός» προϋποθέτει ότι το κράτος οφειλέτης ευρίσκεται σε πλήρη αδυναμία να εξοφλήσει το κουπόνι ή να καταβάλει στην αξία του στη λήξη του το ομόλογο που κυκλοφόρησε στην αγορά και εξ αιτίας της αδυναμίας αυτής ενεργοποιούνται τα CDS. «Πιστωτικό γεγονός» χωρίς ενεργοποίηση των CDS θα είναι καινοφανές! Ως εκ τούτου «πιστωτικό γεγονός» (κατά τα κρατούντα) δεν αφορά την αδυναμία του κράτους να αποπληρώσει συνομολογημένο δάνειο προς άλλο κράτος. Αυτό διευκρινίζεται ενταύθα για την ορθή χρήση της ορολογίας. Στην περίπτωση όπου κράτος-μέλος προβαίνει σε διοικητική διαπιστωτική πράξη με την οποία ανακοινώνει στάση πληρωμών έναντι κράτους ή κρατών ή καταγγελία του δανείου δεν θεωρείται «πιστωτικό γεγονός», εφόσον δεν ενεργοποιούνται οι σχετικές ρήτρες. Για το ενδεχόμενο «στάσης πληρωμών» ή άλλως για το ενδεχόμενο «καταγγελίας δανειακής σύμβασης» με μονομερή ενέργεια κράτους, χρήσιμα είναι τα εξής:

Το κυρίαρχο κράτος παρεμβαίνει

Ένα κράτος μπορεί να καταγγείλει το όποιο υφιστάμενο χρέος ή άλλως δηλώνει ότι ....
ευρίσκεται σε αδυναμία αποπληρωμής υποχρεώσεων. Η καταγγελία αυτή ή η δήλωση της αδυναμίας αυτής δεν συνεπάγεται κατάλυση της κυριαρχίας του (εσωτερικής και εξωτερικής) ούτε ότι το κράτος αυτό διαγράφεται από το χάρτη, ούτε ότι ο λαός του έχει τις συνέπειες ενός δολίως πτωχεύσαντος επιχειρηματία, ή άλλως ενός έντιμου μεν αλλά ατυχούς επιχειρηματία του οποίου οι οικονομικές δραστηριότητες και οι επιλογές απέτυχαν καθ’ ολοκληρία.

Στις περιπτώσεις αυτές δεν λειτουργούν οι διατάξεις του εσωτερικού εμπορικού, αστικού και ποινικού δικαίου (ουσιαστικού και δικονομικού). Το κράτος αυτό μπορεί να ασκήσει όλα τα κυριαρχικά του δικαιώματα επικαλούμενο μάλιστα υπερκείμενους κανόνες δημοσίου διεθνούς δικαίου, που συναρτώνται ευθέως με τις πρόνοιες των άρθρων 61 και 62 της Σύμβασης της Βιέννης που αφορά στο δίκαιο των Διεθνών Συνθηκών. Δηλαδή, το κράτος μπορεί να προβάλει επιγενόμενη αδυναμία ή άλλως θεμελιώδη μεταβολή των περιστάσεων, ακόμη και να καταγγείλει συμβατικές δεσμεύσεις με τις οποίες το δημόσιο χρέος του έχει υπαχθεί σε αλλοδαπό δίκαιο.

Η διαδικασία αυτή που προαναφέρεται είναι μια γενναία ενέργεια ή άλλως μια εξ ανάγκης ενέργεια, η οποία κατ’ ουσίαν αφορά ακόμη και μονομερώς ολική διαγραφή του χρέους ή άλλως δήλωση σημαντικής διαγραφής του χρέους.

Ως προς την ενωσιακή έννομη τάξη

Ας υποθέσουμε ότι το κράτος αυτό που αδυνατεί να ανταποκριθεί στις προαναφερόμενες δανειακές υποχρεώσεις του, είναι κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πέραν των προαναφερόμενων υπερκείμενων κανόνων δικαίου, ισχύουν και οι διατάξεις των πρωτογενών κανόνων της ευρωπαϊκής έννομης τάξης, όπως για παράδειγμα είναι τα άρθρα 3 παρ. 1 και 3, 4 παρ. 2, 6 παρ. 1 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το επιχείρημα δε ότι τα συμπεφωνημένα των δανειακών συμβάσεων πρέπει να τηρούνται (pacta sunt servanda) επ’ ουδενί σημαίνει ότι τα συμφωνηθέντα μπορούν να ευρίσκονται σε αντίθεση με τις υπερκείμενες διατάξεις του όλου νομικού συστήματος, άλλως η έννομη τάξη όχι απλώς διχοτομείται, αλλά χαρακτηρίζεται και από σχιζοφρενική νομική αντίληψη. Ειδικότερα δε, εφόσον η νομιμότητα ή άλλως το παραδεκτό του ύψους του δημοσίου χρέους των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης σύμφωνα με τα θεσπισθέντα (βλ. άρθρο 1 του 12ου Πρωτοκόλλου), δεν μπορεί να υπερβαίνει το 60% του ΑΕΠ, τότε θα πρέπει το υπερβάλλον να αντιμετωπισθεί μέσω των υφιστάμενων προνοιών, όπως είναι η κοινωνική συνοχή, η ευημερία των λαών, η ισόρροπη ανάπτυξη της οικονομίας αλλά και η αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών-μελών με αναφορά πάντοτε στην Αρχή της Αναλογικότητας.

Περί των εργαλείων αναδιάρθρωσης του χρέους

Επειδή ήδη είναι δεδομένο ότι δεν τίθεται στο τραπέζι των συζητήσεων η περίπτωση διαγραφής έστω μέρους του ελληνικού δημοσίου χρέους, περιφέρεται η φιλολογία περί «τεχνικής αναδιάρθρωσής» του, χωρίς όμως να προσδιορίζεται ακριβώς ο χρόνος έναρξης μιας τέτοιας διαδικασίας. Ωστόσο, και εάν ακόμη λάβει χώρα, σε άμεσο χρόνο, διαδικασία αναδιάρθρωσης, αυτή η διαδικασία δεν συνεπάγεται απομείωση χρέους. Η θρυλούμενη μείωση των επιτοκίων (interest rate reduction), ή άλλως η επιμήκυνση αποπληρωμής του χρέους (tolling agreement-expansion of time limit), αφορούν ως λύσεις αφενός διαδικασία προσαρμογής στην πραγματικότητα των επιτοκίων και αφετέρου πρόσκαιρη ανακούφιση μιας οικονομίας για την οποία η αναπτυξιακή διαδικασία δεν έχει καν τεθεί ως βάση συζήτησης. Άλλωστε δεν έχει τεθεί στο τραπέζι σχέδιο αναπτυξιακού νόμου που να βρίσκεται σε αιτιώδη συνάρτηση με την όλη εξέλιξη αποπληρωμής του χρέους. Συνεπώς η διαδικασία αυτή κυρίως εκχωρεί «πολιτικό χρόνο» και όχι ουσιαστική επίλυση μιας επαχθούς κατάστασης.

Προσλαμβάνουσες παραστάσεις

Για την προσέγγιση τέτοιων διαδικασιών «τεχνικών επιλύσεων» αναδιάρθρωσης χρέους, χρήσιμα εργαλεία μπορούν να εντοπισθούν από τη δραστηριότητα του Paris Club. Το συγκεκριμένο forum εστιάζει στην οικονομική πολιτική του κράτους που ζητεί την αναδιάρθρωση και επεξεργάζεται λύσεις σε συνεργασία με την πλευρά του κράτους δανειστή. Προϋπόθεση είναι δε η αδήριτη ανάγκη της αναδιάρθρωσης του χρέους. Επίσης «τεχνικά ζητήματα» διαγραφής χρέους μπορεί να προκύψουν και από το London Club που αφορά κατ’ αρχήν «άτυπο φορέα» όπου συμμετέχουν όμως αντιπρόσωποι των εμπορικών τραπεζών που είναι οι δανειστές ενός κράτους το οποίο αντιμετωπίζει προβλήματα εξυπηρέτησης του χρέους. Παρά που στο συγκεκριμένο forum οι αναδιαρθρώσεις ερευνώνται κατά περίπτωση (Case -by -Case), εν τούτοις αναζητούνται πάντοτε βασικές αρχές.

Τέλος άξιο επισημείωσης είναι ότι και στο πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών (UN) έχουν προκύψει αρχές για την αντιμετώπιση καταστάσεων περί το δημόσιο χρέος. Κρίσιμη δε και χρήσιμη είναι η παραδοχή ότι «ένα κυρίαρχο κράτος έχει το δικαίωμα, κατά την άσκηση της διακριτικής του ευχέρειας, να σχεδιάσει τη μακροοικονομική πολιτική του, συμπεριλαμβανομένης της αναδιάρθρωσης του δημόσιου χρέους του, η οποία δεν θα πρέπει να αποκλίνει ή να παρεμποδίζεται από τυχόν καταχρηστικά μέτρα».

Τα προαναφερόμενα fora που μας παρέχουν «τεχνικές λύσεις», αλλά και οιονεί «νομολογιακές παραδοχές» όπως είναι το Paris Club, το London Club, τα UN ακόμη και η International Swaps and Derivatives Association (ISDA), μπορούν να μας οδηγήσουν σε αρχές με βάση τις οποίες μια διαδικασία αναδιάρθρωσης μπορεί να είναι επωφελής ως προς το ασθενέστερο μέρος, δηλαδή το κράτος-οφειλέτη.

Η sui generis κατάσταση

Στην παρούσα ιστορική φάση με αφορμή και αιτία το ελληνικό δημόσιο χρέος, και εφόσον επιχειρηθεί διαδικασία αναδιάρθρωσης θα καταδειχθεί για πρώτη φορά στην ιστορία των Θεσμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πώς εννοείται η αναδιάρθρωση ενός δημόσιου χρέους. Επίσης θα αποδειχθεί γιατί αποκλείεται διαγραφή χρέους κράτους-μέλους με δανειστές κράτη-μέλη ή τον ESM, όταν μάλιστα σύμφωνα με όλα τα στοιχεία της μακροοικονομικής επιστήμης το επίμαχο-επίδικο χρέος δεν μπορεί να είναι και δεν είναι βιώσιμο. Δηλαδή θα κριθεί όχι μόνο σε «πολιτικό και τεχνικό επίπεδο» αλλά και σε «έννομο επίπεδο» αυτή η Ευρωπαϊκή Ένωση πού βαδίζει και ποιές Αρχές προκριματίζουν το σύνολο των διαδικασιών και πολιτικών της. Είναι αλήθεια ότι στις ημέρες μας στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης υφίσταται μια suigeneris κατάσταση και μάλιστα σε πολλαπλά επίπεδα. Η ιστορία θα δείξει προς τα πού βαδίζουμε…

*Ο Πέτρος Μηλιαράκης δικηγορεί στα Ανώτατα Ακυρωτικά Δικαστήρια της Χώρας και στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια του Στρασβούργου και του Λουξεμβούργου (ECHR και GC - EU).