«Δημιουργική καταστροφή»: Θεωρία ή απολογία του μαχαιροβγάλτη;

του Γιώργου Παπανικολάου

Στις 8/4/2015 δημοσιεύτηκε στην «Ελευθερία» άρθρο του κ. Γ. Καραβάνα με τίτλο «Η δημιουργική καταστροφή του δημοσίου». Επειδή ο διάλογος κάνει καλό στη δημοκρατία και τονώνει το ενδιαφέρον των αναγνωστών της εφημερίδας, παρακαλώ να δημοσιεύσετε μια απάντησή μου.

Το νόημα του άρθρου είναι πως, μέσω της «δημιουργικής καταστροφής» (μιας αναπόδραστης διαδικασίας κατά τον συγγραφέα) η οικονομία δημιουργεί νέες τεχνολογίες και πρόοδο, καταστρέφοντας τις παλιές και «δυσαρεστεί», «φτωχαίνει» ή και «δυσκολεύει» τους παλιούς και λιγότερο εξειδικευμένους εργαζόμενους. Το δίλημμα κατ αυτόν είναι: με τις μηχανές (την πρόοδο) ή με την στασιμότητα (με τους λουδίτες όπως λέει χαρακτηριστικά, δηλ αυτούς που έσπαζαν τις μηχανές στην αρχή της βιομηχανικής επανάστασης);

Ο συγγραφέας μας δεν καταλαβαίνει (ή παραβλέπει σκόπιμα;) ότι οι τεχνολογικές...
διαδικασίες και εξελίξεις είναι υποταγμένες και κατευθύνονται από κοινωνικές σχέσεις και διαδικασίες, είναι δηλ σύνθετα, περίπλοκα φαινόμενα, που στην εξέλιξή τους δημιουργούν αντιφάσεις, που πρέπει κανείς να μελετήσει, για να κατανοήσει την κοινωνική πραγματικότητα (και επομένως και την οικονομία). Με απλά λόγια, είναι ζήτημα του πως χρησιμοποιείται η τεχνολογία. Η «αφελής» αντίληψη που παίρνει υπόψη της μόνο την τεχνολογική διάσταση των κοινωνικών φαινομένων, πολύ λίγους μπορεί να ξεγελάσει σήμερα και θυμίζει έντονα την επιχειρηματολογία του διαβόητου μαχαιροβγάλτη Μπιλ Σάϊκς:

«Είναι αλήθεια κύριοι ένορκοι, πως έχει κοπεί το λαρύγγι αυτού του παραγγελιοδόχου. Δεν φταίω όμως εγώ για το γεγονός αυτό. Φταίει το μαχαίρι. Μήπως θάπρεπε εξαιτίας αυτών των προσωρινών, δυσάρεστων γεγονότων, να καταργήσουμε τη χρήση του μαχαιριού; Για σκεφτείτε το ζήτημα! Σε ποια κατάσταση θα βρίσκονταν σήμερα η γεωργία και η χειροτεχνία χωρίς το μαχαίρι; Μήπως το μαχαίρι δεν είναι εξίσου σωτήριο στη χειρουργική, όσο σοφό είναι στην ανατομία; Καταργήστε το μαχαίρι και μας πετάτε πίσω, στην πιο βαθιά βαρβαρότητα!».

Η θεωρία της «δημιουργικής καταστροφής» είναι πολύ παλιά (αν και σαν ορολογία σχετικά πρόσφατη (βλ. Γ. Σουμπέτερ, 1942), γι αυτό βρίσκω χρήσιμο εδώ να παραθέσω αυτούσια την περικοπή ενός γραπτού του 1867:

«Επειδή λοιπόν οι μηχανές εξεταζόμενες αυτές καθαυτές, περιορίζουν το χρόνο εργασίας, ενώ όταν χρησιμοποιούνται καπιταλιστικά παρατείνουν την εργάσιμη ημέρα, επειδή αυτές καθαυτές ευκολύνουν την εργασία, ενώ όταν χρησιμοποιούνται καπιταλιστικά αυξάνουν την εντατικότητά της, επειδή αυτές καθαυτές αποτελούν νίκη του ανθρώπου πάνω στις δυνάμεις της φύσης, ενώ όταν χρησιμοποιούνται καπιταλιστικά υποδουλώνουν τον άνθρωπο στις δυνάμεις της φύσης, επειδή αυτές καθαυτές αυξάνουν τον πλούτο του παραγωγού, ενώ όταν χρησιμοποιούνται καπιταλιστικά εξαθλιώνουν τον παραγωγό κλπ, ο αστός οικονομολόγος δηλώνει απλούστατα πως όταν εξετάσουμε αυτές καθαυτές τις μηχανές αποδείχνεται με απόλυτη ακρίβεια ότι όλες αυτές οι χειροπιαστές αντιφάσεις αποτελούν απλή επίφαση της κοινής πραγματικότητας, ενώ αυτές καθαυτές, επομένως και στη θεωρία, δεν υπάρχουν καθόλου. Έτσι απαλλάσσεται από κάθε παραπέρα σπαζοκεφαλιά και επιπλέον φορτώνει στον αντίπαλό του την ανοησία ότι δεν καταπολεμάει την κεφαλαιοκρατική χρησιμοποίηση των μηχανών, αλλά τις ίδιες τις μηχανές.

Ο αστός οικονομολόγος δεν αρνείται καθόλου πως εδώ προβάλλουν και προσωρινά δυσάρεστα. Υπάρχει όμως νόμισμα χωρίς ανάποδη όψη; Γι αυτόν είναι αδύνατη άλλη εκμετάλλευση των μηχανών, εκτός απ την κεφαλαιοκρατική. Επομένως γι αυτόν η εκμετάλλευση του εργάτη μέσω της μηχανής, ταυτίζεται με την εκμετάλλευση της μηχανής μέσω του εργάτη. Όποιος λοιπόν ξεσκεπάζει το πώς έχει στην πραγματικότητα το ζήτημα της κεφαλαιοκρατικής χρησιμοποίησης της μηχανής, δεν θέλει καθόλου τη χρησιμοποίησή της, είναι εχθρός της κοινωνικής προόδου».

(Κ. Μαρξ, «Το Κεφάλαιο, τ. 1, σελ. 458).

Ο συγγραφέας μας παραλείπει επίσης ν αναφέρει ότι οι δυνάμεις που κυριαρχούν στη σημερινή κοινωνία, μοιράζονται τις ίδιες αντιλήψεις μ αυτόν και τα αποτελέσματα της πολιτικής «των μηχανών», «της τεχνολογικής εξέλιξης» και της «δημιουργικής καταστροφής» τα λουζόμαστε όλοι.

Αλλά σήμερα, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι οικονομολόγοι απολογητές του καπιταλισμού, είναι πολύ πιο σύνθετα, όπως φαίνεται από μια γρήγορη αλίευση από οικονομικό άρθρο:

«Οι κεντρικές τράπεζες δεν μπορούν να μετακινήσουν τα επιτόκια απ το μηδενικό επίπεδο στο οποίο τα έχουν γκρεμίσει, ενώ έχουν δαπανήσει τεράστια ποσά για την αγορά κρατικών ομολόγων, διαστρεβλώνοντας εντελώς τις τιμές τους –ποσά που παραμένουν εγκλωβισμένα στον χρηματοπιστωτικό τομέα, αδυνατώντας να κατευθυνθούν στην πραγματική οικονομία.

Ακόμη κι αν βρισκόταν όμως ο τρόπος για να «περάσουν απέναντι» οι επιχειρήσεις στις ΗΠΑ, στην Ευρώπη και την Ιαπωνία, έχουν σχεδόν πάψει να επενδύουν σε μηχανήματα και εργοστάσια, με αποτέλεσμα να έχουν εκτιναχθεί στα ύψη οι τιμές των μετοχών, των ακινήτων, καθώς επίσης των υπόλοιπων παγίων».

Για τη «δυσαρέσκεια» και «δυσκολία» που προκάλεσε παλιότερα ο καπιταλιστικός εκσυγχρονισμός στους εργαζόμενους, μας εξηγεί ο γενικός διοικητής των ανατολικών Ινδιών το 1835: «Ζήτημα είναι αν η ιστορία του εμπορίου έχει να παρουσιάσει παρόμοια αθλιότητα. Τα κόκκαλα των μπαμπακοϋφαντουργών λευκαίνουν τις πεδιάδες των Ινδιών».

Στην Αγγλία, «η παγκόσμια ιστορία δεν έχει να παρουσιάσει πιο φρικτό θέαμα από το σιγανό αφανισμό των άγγλων χειροτεχνών μπαμπακοϋφαντουργών, που κράτησε δεκαετίες ολόκληρες. Πολλοί απ αυτούς πέθαναν απ την πείνα, πολλοί φυτοζωούσαν χρόνια συνέχεια, μαζί με τις οικογένειές τους» (Κ. Μαρξ, «Το Κεφάλαιο, τ. 1, σελ. 447).

«Δημιουργική καταστροφή» δεν είναι μόνο οι απολύσεις χιλιάδων και εκατομμυρίων εργαζομένων, όπως φαίνεται από πρώτη ματιά ή όπως φαντάζεται ο συγγραφέας μας.

Μήπως οι 2 παγκόσμιοι πόλεμοι, δεν ήταν αποτέλεσμα του εκσυγχρονισμού και της χρήσης της τεχνολογίας; Πόση «δυσαρέσκεια» και «δυσκολίες» προκάλεσε στους λαούς;

Μήπως η σημερινή κρίση, δεν σχετίζεται με τις εξελίξεις και την καινοτομία στην παραγωγή; Πόσες «δυσκολίες» και «δυσαρέσκεια» προκάλεσε και προκαλεί στα θύματά της, άνεργους και αυτόχειρες;

Ποιος μπορεί να πει πόση «δημιουργική καταστροφή» κρύβουν οι σημερινές εξελίξεις και πόση μπορεί ν αντέξει ο κόσμος;