"Απεχθές" ή "επονείδιστο" (odious) χρέος και πτυχές του

του Καλλίνικου Νικολακόπουλου

Διεθνώς υπάρχουν τρεις κύριες προσεγγίσεις, εξετάζοντας τη νομική φύση του δημόσιου χρέους και την αδυναμία αποπληρωμής του.

Η πρώτη προσέγγιση, υιοθετούμενη από το ΔΝΤ και αγγλόφωνους θεωρητικούς, αντιμετωπίζει το χρέος ως μία συνηθισμένη εμπορική σχέση, με εφαρμογή διατάξεων του πτωχευτικού δικαίου, εξασφάλιση των συμφερόντων των πιστωτών-δανειστών και υποχρέωση των κρατών στη λήψη αναγκαίων-απαραίτητων μέτρων για την εξασφάλιση αποπληρωμής του.

Η δεύτερη επικρατέστερη προσέγγιση, δέχεται το δικαίωμα κρατών άρνησης-αναστολής πληρωμής του χρέους, με επίκληση της ‘κατάστασης ανάγκης’, που υιοθετήθηκε και από την ‘Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου’ του ΟΗΕ (1980, 1983) και από το ‘Διεθνές Δικαστήριο’ της Χάγης. Τα κράτη, μέσα στα πλαίσια άσκησης κρατικής κυριαρχίας, μπορούν  να αρνηθούν την αποπληρωμή δανείων, ως μόνο...
τρόπο επιτυχίας εξασφάλισης των ζωτικών τους συμφερόντων έναντι άμεσων και επικείμενων κινδύνων. Έτσι, η Αργεντινή κήρυξε κατάσταση ‘έκτακτης ανάγκης στην κοινωνική, διοικητική, οικονομική και συναλλαγματική πολιτική’ αναστέλλοντας την πληρωμή του εξωτερικού χρέους και με επαναδιαπραγμάτευσή του επέτυχε διαγραφή 70% της αξίας του, που θεωρήθηκαν σύννομες κατά το διεθνές δίκαιο από εθνικά/διεθνή δικαστήρια.

Η τρίτη ριζοσπαστική προσέγγιση, αναφέρεται ιστορικά στη διαγραφή των τσαρικών χρεών από τη Σοβιετική Ένωση το 1921, γιατί ‘κανένας λαός δεν είναι υποχρεωμένος να πληρώσει  την αξία αυτών των αλυσίδων που ο ίδιος ο λαός φορούσε στη διάρκεια των αιώνων’ (Β.Ι.Λένιν). Μεταπολεμικά αναδείχθηκε το αίτημα των χωρών του τρίτου κόσμου για διαγραφή των χρεών τους, κινούμενο στο πλαίσιο του κινήματος για δικαιότερη διεθνή οικονομική τάξη, που υιοθετήθηκε από την Καθολική Εκκλησία (1980) και από την ‘Αρμοστεία για τα ανθρώπινα δικαιώματα’ του ΟΗΕ (1998), με το επιχείρημα άρνησης αποπληρωμής του ‘απεχθούς’ χρέους.

Ο ορισμός του Ρώσου διεθνολόγου Alexander Shack (1927), που είναι ευρύτερα δεκτός, θεωρείως ‘απεχθές’ το χρέος που είναι σε βάρος του λαού μιας χώρας, όταν δεν υπήρξε συναίνεσή του όντας σε γνώση των πιστωτών, με έμπρακτη εφαρμογή του στην επαναδιαπραγμάτευση του χρέους του Ισημερινού-Εκουαδόρ (2008), αν και ‘ντε φάκτο’ εφαρμόσθηκε σε διενέξεις του 19^ου και 20^ουαιώνα. Ως ‘απεχθές’ χρέος, θεωρούνται όλα τα δάνεια που παραβιάζουν αρχές του διεθνούς δικαίου (άδικος πλουτισμός, κατάχρηση δικαιώματος, δόλος, τοκογλυφία, βλάβη, υπερβολικό κόστος δανεισμού, χρήση ή απειλής χρήσης βίας κλπ) και όχι μόνο τα δάνεια προς δικτατορικά καθεστώτα, σύμφωνα με τη χάρτα των Ηνωμένων Εθνών, τη Διεθνή Σύμβαση για τα Πολιτικά Δικαιώματα, τη Σύμβαση για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα, τη Διακήρυξη για το Δικαίωμα στην Ανάπτυξη, τη Συνθήκη της Βιέννης που διέπει το δίκαιο των διεθνών συμβάσεων κλπ.

Πρέπει να αποδειχθεί ότι ο δανεισμός δεν ήταν σε όφελος της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού μη έχοντας τη συναίνεσή του και ενώπιον διαιτητικού δικαστηρίου. Η κυβέρνηση της οφειλέτριας χώρας πρέπει να αποδείξει ότι πολλά από τα δημιουργηθέντα χρέη ανήκουν στην κατηγορία του ‘απεχθούς’ χρέους, ενώ οι πιστωτές πρέπει να αποδείξουν ότι οι απαιτήσεις τους δεν εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία και έλαβαν υπόψη την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους-οφειλέτη. Στο εθνικό δίκαιο των περισσότερων ευρωπαϊκών κρατών, υπάρχουν διατάξεις που προσδιορίζουν τις ευθύνες των πιστωτών στους όρους και στα όρια του δανεισμού .

Η διαδικασία διερεύνησης του ‘απεχθούς’ χρέους, εκτός της αμφισβήτησής του, επιδρά θετικά και στη δυναμική αναδιαπραγμάτευσής του, ενώ καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει το εγχώριο/διεθνές καθεστώς δικαίου επίλυσης των διαφορών. Οι πολίτες μίας χώρας, συμβάλλουν καταλυτικά στη διαδικασία διερεύνησης και ανάδειξης των δυνατοτήτων αμφισβήτησης αποπληρωμής του χρέους, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, με δυνατότητα αξιοποίησης παρεμβάσεων στη Επιτροπή Οικονομικών, Κοινωνικών και Πολιτιστικών Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, διευκολύνοντας τη νομική αμφισβήτηση αποπληρωμής του ‘απεχθούς’ χρέους. Η διαπίστωση ύπαρξης ‘απεχθούς’ χρέους, προκύπτει από συνολικό έλεγχο του δημόσιου χρέους, ανακαλύπτοντας τους οικονομικούς και πολιτικούς δεσμούς δημιουργίας του και αποκαλύπτοντας το συνολικό ποσό των δανείων, τον σκοπό, τους όρους, τη χρήση, το ποσό αποπληρωμής και την προμήθειά τους, το ποσό-μέγεθος μετατροπής ιδιωτικών χρεών σε δημόσια κλπ. Έτσι, θα προσδιορισθεί το άνομο και θα διαχωριστεί από το νόμιμο χρέος. Το άνομο χρέος, θα αμφισβητηθεί και θα ακυρωθεί με νομικές και διαφανείς διαδικασίες και θα μπορέσει να υπάρξει επαναδιαπραγμάτευση της αποπληρωμής μέρους ή όλου του νόμιμου χρέους με ευνοϊκούς όρους.

Η άρνηση πληρωμής του χρέους αποτελεί έννομη πράξη και αρκετές χώρες, τους δύο τελευταίους αιώνες, προσέφυγαν σε αυτή, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας που έχει κηρύξει ήδη τέσσερις επίσημες πτωχεύσεις, ενώ οι πιστωτές μπορούν να προσφύγουν στα διεθνή/εθνικά δικαστήρια, διεκδικώντας την αποπληρωμή του. Η διεθνής εμπειρία και οι πολιτικές αντιμετώπισης χρέους, είτε μέσω αναδιαρθρώσεων  είτε μέσω στάσης πληρωμών, καθορίζουν και τη χάραξη συγκεκριμένης πολιτικής. Μελέτη της Κεντρικής Τράπεζας της Ισπανίας (2008), απέδειξε ότι προληπτική αναδιάρθρωση κρατικών χρεών πέτυχε μικρότερη μείωση του ΑΕΠ με σχετικά μικρό ‘κούρεμα’ του χρέους και σημαντική επιμήκυνση του χρόνου εξόφλησής του, ενώ χώρες που προέβησαν σε στάση πληρωμών και κατόπιν σε αναδιάρθρωση πέτυχαν μεγαλύτερο ‘κούρεμα’ του χρέους. Αποδεικνύεται στατιστικά, ότι οι χώρες που πραγματοποίησαν στάση πληρωμών πέτυχαν μείωση του χρέους μεσοσταθμικά 41,8%, ενώ χώρες που προέβησαν σε προληπτική αναδιάρθρωση χρέους πέτυχαν αντίστοιχη μεσοσταθμική μείωση 19,2%.  Οι χώρες με στάση πληρωμών, είχαν μεγαλύτερη μείωση του ΑΕΠ 7,5%, αλλά και θεαματική ανάκαμψη το επόμενο έτος της τάξης του 6%, ενώ αντίθετα χώρες που προέβησαν σε προληπτική αναδιάρθρωση είχαν μικρότερη πτώση του ΑΕΠ 3,6%, αλλά και μικρότερη ανάκαμψη 1%. Τα κράτη όμως που έκαναν προληπτική αναδιάρθρωση του χρέους, εξήλθαν γρηγορότερα στις ‘αγορές’, συγκριτικά με όσα προχώρησαν σε στάση πληρωμών κλπ.

*Ο Καλλίνικος Κ. Νικολακόπουλος είναι Οικονομολόγος και Αναλυτής Πληροφοριακών Συστημάτων

από το «iskra.gr»