Ο ενάρετος θρησκευτικός καπιταλισμός

του Γιάννη Σιδέρη*

Το μεγάλο πρόβλημα για την ηγεσία της Ευρώπης είναι πως ενώ εφαρμόζει αυτές τις πολιτικές της ακραίας λιτότητας, τις πολιτικές επιβολής στους λαούς ενός εργασιακού μεσαίωνα, τις πολιτικές που ισορροπούν στα όρια της κοινωνικής συνοχής, τις πολιτικές που αποδομούν το περίφημο κοινωνικό της κράτος, πρέπει να φορά την μάσκα της δημοκρατίας.

Πως όμως μπορεί να δικαιολογήσει τέτοιου είδους πολιτικές σε λαούς που, εδώ και χρόνια, απολαμβάνουν αγαθά και τρόπο ζωής που σε ελάχιστα μέρη της Γης μπορούσαν να απολαύσουν;

Εδώ λοιπόν πρέπει να κάνουμε έναν σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στα ευρωπαϊκά έθνη και....
ως προς την ποιότητα ζωής που είχαν αυτά τα χρόνια, αλλά, ακόμη πιο σημαντικό, και ως προς τη νοοτροπία τους.

Και αν ως προς το βιοτικό επίπεδο είναι σε όλους σαφές ότι οι βόρειοι υπερτερούσαν πάντα των νοτίων, ως προς τη νοοτροπία πρέπει να καταστήσουμε σαφή κάποια πράγματα, ώστε να κατανοήσουμε την συμπεριφορά τους απέναντι στη χώρα μας αλλά και στις άλλες χώρες του Νότου.

Όλα ξεκινούν, κατά την γνώμη μου, από πολύ παλιά, όταν ο Λούθηρος εξεργέθηκε εναντίον του παπισμού και του ενιαίου παπικού κράτους, πυροδοτώντας την δημιουργία εθνικών κρατών στην ευρωπαϊκή ήπειρο.

Ο προτεσταντισμός ξεκίνησε με τον Λούθηρο και ολοκληρώθηκε με τον Καλβίνο και την περίφημη ηθική του. Οι λαοί αυτοί που ενστερνίστηκαν τον προτεσταντισμό, άρχισαν να απομακρύνονται από τον Χριστιανισμό όπως είχε διαμορφωθεί μέχρι εκείνη την ιστορική περίοδο, είτε τον Ορθόδοξο είτε τον Καθολικό, οι οποίοι είχαν –και έχουν- σαφείς επιρροές από την Ελληνική φιλοσοφία. Απορρίπτοντας τον, όντως απολυταρχικό παπισμό, αποκόπηκαν από την ιστορική συνέχεια του Χριστιανισμού όπως είχε αποτυπωθεί από τους Πατέρες και ουσιαστικά μετέτρεψαν την θρησκεία σε εντελώς ατομική υπόθεση. Ο κάθε πιστός έπρεπε να ζει πλέον με κανόνες. Έτσι επεβλήθει ο «εγκόσμιος μοναχισμός» και η εκκοσμίκευση της θρησκείας. Ο Max Weber στο έργο του «το Πνεύμα του Καπιταλισμού» γράφει: «Ο Προτεσταντισμός ώθησε τον ασκητισμό να βγει έξω από τα μοναστήρια που τον είχε περιορίσει ο Καθολικισμός»

Το καλβινικό δόγμα του Απόλυτου Προορισμού είναι καθοριστικό για την διαμόρφωση του τρόπου ζωής των προτεσταντών. Σύμφωνα με αυτό το δόγμα, κάθε ανθρώπινο όν, είναι εκ των προτέρων είτε εκλεκτό, είτε καταραμένο από τον Θεό, χωρίς καμιά από τις πράξεις του να είναι ικανή να μεταβάλλει την μοίρα του. Δηλαδή εδώ έχουμε, σαφώς, μια μορφή μοιρολατρίας, η οποία βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την χριστιανική διδασκαλία όπως την γνωρίζουμε στην χώρα μας, όπου η βούληση του ατόμου παίζει καθοριστικό ρόλο στη μοίρα του.

Ο ίδιος ο Λούθηρος τον χειμώνα 1512-1513 κατάφερε να ξεδιαλύνει επιτέλους το μυστήριο της σωτηρίας του ανθρώπου, ερμηνεύοντας την προς Ρωμαίους επιστολή του Αποστόλου Παύλου. Στον περίφημο Πρόλογό του, γραμμένο στα Γερμανικά, γράφει: «Μόνο η πίστη κυριεύει ολόκληρη την καρδιά και έτσι δικαιώνει τον άνθρωπο». Η πίστη «δεν ρωτάει καν αν πρέπει να πράττουμε έργα αγαθά, αλλά πριν καν ρωτήσουμε, τα έχει πράξει». Εξάλλου η πίστη «είναι έργο Θεού μέσα μας».

Στο έργο του δε, «Περί της ελευθερίας του Χριστιανού», που δημοσιεύτηκε το Νοέμβριο του 1520, βρίσκουμε την πολύ σημαντική φράση, που ξεκαθαρίζει το θέμα του απόλυτου προορισμού: «Δεν κάνουν οι καλές πράξεις έναν άνθρωπο καλό, αλλά ένας καλός άνθρωπος κάνει καλές πράξεις».

Η οριστική ρήξη με την αρχαία Ελληνική φιλοσοφία και ειδικότερα με τον Αριστοτέλη, ο οποίος επηρέασε τόσο την ελληνορθόδοξη εκκλησία –όπως βέβαια και ο Πλάτωνας- όσο και την Δυτική, είναι πλέον δεδομένη. Για να καταλάβουμε την μεγάλη διαφορά ας δούμε λίγο τι λέει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά».

Αναφερόμενος στην «ηθική αρετή» αναφέρει ότι υπάρχει σχέση του ήθους με το έθος (έθος: η συνήθεια, ο εθισμός). Η καλλιέργεια της ψυχής, δηλαδή η ηθική αρετή, αποκτάται δια του έθους, δηλαδή από την συνήθεια. Την ευθύνη για την απόκτησή της την φέρνει το ίδιο το άτομο. Με δική του βούληση, με τις δικές του επιλογές υλοποιεί στην ζωή του το «ηθικώς πράττειν». Ο ίδιος ενεργοποιεί την θέλησή του ώστε να ασκηθεί σε πράξεις αγαθές. Η ηθική αρετή δεν εισάγεται στην ψυχή του ανθρώπου από εξωτερικούς παράγοντες, όπως η γνώση ή η διδασκαλία του ηθικού κανόνα, αλλά απαιτεί την άσκηση του ά-λογου μέρους της ψυχής κατά τις επιταγές του λογικού μέρους και κατ’ επανάληψιν.

Ας ξεκαθαρίσουμε εδώ πως η Αρετή κατά τον Αριστοτέλη, είναι η βάση για την ευδαιμονία, όπως για την θρησκεία η ηθική η βάση για την σωτηρία.

Ας δούμε τώρα πως προσεγγίζει το θέμα της σωτηρίας η Ορθόδοξη εκκλησία, εμφανέστατα επηρεασμένη από τα «Ηθικά» του Αριστοτέλη. Ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας (100-150 μ.Χ.), γράφει μεταξύ άλλων:

«…διότι εάν είναι προορισμένον ούτος να είναι αγαθός και εκείνος φαύλος, ούτε ούτος είναι αποδεκτός, ούτε εκείνος αξιόμεμπτος. Και πάλιν, εάν το ανθρώπινο γένος δεν έχει δύναμις ν’ αποφεύγει τα αισχρά και να προτιμά τα καλά με ελευθέραν προαίρεσιν, είναι ανεύθυνον δι’ οποιαδήποτε πράξις. (…) Αλλά θεωρούμεν ως απαραβίαστον ειμαρμένην, τας αξίας ανταμοιβάς διά τους εκλέγοντας τα καλά και τας αξίας τιμωρίας διά τους εκλέγοντας τα αντίθετα».

Στην Ορθοδοξία λοιπόν, είναι ξεκάθαρο πως η έννοια του απόλυτου προορισμού είναι άγνωστη.

Επίσης στην καλβινιστική ηθική προστέθηκε, έχοντας μάλιστα πρωτεύοντα ρόλο και η επαγγελματική αφοσίωση. Έτσι οι πιστοί, υποβαλλόμενοι σε κάθε πτυχή της ζωής τους από αυστηρή πειθαρχία, επένδυαν όλη τους την ενέργεια στην εργασία, αναζητώντας στην οικονομική επιτυχία ένα σημάδι για την σωτηρία τους. Απενοχοποιώντας με αυτόν τον τρόπο την συσσώρευση περιουσίας, πράγμα καταδικαστέο από άλλα δόγματα, ο καπιταλισμός αρχίζει να παίρνει πλέον μορφή. Η διδασκαλία του Καλβίνου ήταν που άφησε ανοιχτή την πόρτα στον δανεισμό διευκολύνοντας έτσι την εμπορική δραστηριότητα, η οποία επί αιώνες υφίστατο την απαγόρευση του τόκου (και ο Λούθηρος τον απαγόρευε) μέσω της αρχαίας Ηθικής που παρέμενε εμπόδιο στην εργασία για τον πλουτισμό. Βέβαια, παρόλο που απενοχοποιείται ο πλουτισμός και η συσσώρευση υλικών αγαθών, η απόλαυσή τους παραμένει αξιόμεμπτη. Ο Weber αναφέρει την περίπτωση ενός πλούσιου εργοστασιάρχη που ο γιατρός του είχε συστήσει να τρώει στρείδια, αλλά εκείνοςδεν μπορούσε να επιτρέψει στον εαυτό του αυτή την πολυτέλεια, όχι από φιλαργυρία, αλλά εξαιτίας των ηθικών του ενδοιασμών!

Τώρα πως επηρεάζουν όλα αυτά εμάς στην δεδομένη συγκυρία.

Πρώτα απ’ όλα, ο δυτικός τρόπος ζωής που επεβλήθει παγκόσμια, μέσω των προτεσταντών της βόρειας Ευρώπης και της Αμερικής, έφερε αυτό το αξιακό σύστημα όπου η αξία του κάθε ανθρώπου προσμετράται αναλόγως με την οικονομική του επιτυχία, αξία που σίγουρα δημιούργησε έναν εσωτερικό διχασμό στους νότιους και ιδιαίτερα στους Έλληνες οι οποίοι είναι γαλουχημένοι για αιώνες με άλλες αξίες. Άρχισαν λοιπόν και οι συμπατριώτες μας, παρασυρμένοι από την ψεύτικη αυτή ευδαιμονία, να επιδιώκουν τον πλουτισμό, αλλά βέβαια όχι ως δείγμα μιας Θεϊκής επιλεκτικής Χάρης, αλλά ως μέσο απόλαυσης της ζωής τους, πράγμα ανεπίτρεπτο για τους κυρίαρχους προτεστάντες βάσει της ηθικής τους. Εμβρόντητοι τώρα λοιπόν, παρακολουθούν του Ευρωπαίους πολιτικούς και ιδιαίτερα τους Γερμανούς, να τους κατηγορούν ως «τεμπέληδες» και «καλοπερασάκες», επιβάλλοντας τους ταυτόχρονα πολιτικές συνεχών θυσιών, χωρίς να μπορούν να εξηγήσουν το γιατί, πράγμα αντιθέτως, εντελώς αυτονόητο να υποστηρίξουν οι κοινωνίες των βόρειων.

Ο Αλέν Φρασάν στις 23/11/2011 γράφει στη Le Monde: «Οι ειδικοί και οι προτεινόμενες πολιτικές, δεν αξιολογούν επαρκώς έναν παράγοντα: τον Θεό. Εντέλει δηλαδή, την θρησκεία και, σε αυτήν την περίπτωση, τον προτεσταντισμό. Κόρη πάστορα η Merkel φέρει έντονη την αίσθηση του αμαρτήματος, όπως και πολλοί συμπατριώτες της. Υπάρχει ένας Γερμανικός τρόπος να μιλάς για το ευρώ, ο οποίος αναδύει έντονη μυρωδιά προτεσταντικού ναού. Ο τρόπος αυτός προφανώς επηρεάζει τις λύσεις που προωθούνται για την διάσωση της νομισματικής ένωσης».

Για τους Γερμανούς, όπως είδαμε, η έννοια της λιτότητας και της θυσίας, είναι ενταγμένη στο αξιακό της σύστημα. Ο καθένας ατομικά είναι υπεύθυνος για την δική του σωτηρία, αν έχει την Θεία Χάρη, πράγμα που αποδεικνύεται μέσω της οικονομικής του κατάστασης. Αν έχει αποτύχει στην ζωή του, δεν έχει παρά να αναζητήσει τον Θεό, ο οποίος είναι ο μόνος που μπορεί να τον λυτρώσει.

Και οι εδώ πολιτικοί και παράγοντες της οικονομικής ζωής της χώρας, πως αντιδρούν; Ο κ. Προβόπουλος, το 2011 είχε κάνει λόγο για «Ενάρετο κύκλο οικονομίας», ξεκαθαρίζοντας τα πράγματα για τις προθέσεις όλων αυτών.

Ενταγμένοι πλήρως στο αξιακό αυτό σύστημα που περιγράψαμε, αυτό το ιδιότυπο μείγμα θρησκευτικού καπιταλισμού, το πιστεύουν και το ακολουθούν κατά γράμμα. Αλλοτριωμένοι μέχρι βάθους από την έννοια της ατομικότητας και του πλουτισμού, ρίχνουν τον Ελληνικό λαό στον Καιάδα της Γερμανικής προτεσταντικής ηθικής, χωρίς να έχει, το υπόβαθρο από το παρελθόν του να επιβιώσει. Αγνοούν επιδεικτικά τα χαρακτηριστικά ενός λαού ο οποίος μόνο αμελητέος δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί από την ιστορία του. Και δεν φτάνει μόνο αυτό. Τον κατηγορούν κιόλας, προσπαθώντας να του επιβάλλουν μια άλλη ηθική, μέσω της οικονομίας, μια ηθική παντελώς άγνωστη και ξένη προς αυτόν.

Οι αξίες όμως του λαού μας, όσο και αν υπέστησαν αυτή την επίπονη στρέβλωση τα τελευταία χρόνια, παραμένουν αναλλοίωτες. Ο ατομικισμός, δεν χωράει στην συμπεριφορά του, παρόλο που έτσι φαίνεται να είναι μέχρι τώρα. Και σίγουρα η ελεύθερη βούληση, ως μόνο μέσο για την επιδίωξη της ευδαιμονίας κατά Αριστοτέλη ή της σωτηρίας της ψυχής κατά την Ελληνορθόδοξη παράδοση, δεν επιτρέπει την ενδογενή μοιρολατρία που επικρατεί στους βόρειους λαούς. Αντίθετα, επιβάλλει την αντίδρασή του σε οποιονδήποτε επιβουλεύεται την απώλεια της ελευθερίας του.

Οι κρατούντες, φαίνεται να έχουν υποτιμήσει την παράδοση του έθνους μας, πιστεύοντας ότι πλέον έχει καταστεί κυρίαρχη πια στην συνείδησή του η προτεσταντική αυτή προσέγγιση της καθημερινότητας, που οι ίδιοι έχουν ενστερνιστεί. Δεν έχουν όμως λάβει υπ’ όψιν τους την δύναμη του λαού μας που εκπορεύεται από την τεράστια παράδοσή του.

Να είναι σίγουροι πως ο λαός θα αντιδράσει και τότε, αυτοί και όσοι τους κατευθύνουν, θα καταλάβουν πόσο βαθιά μέσα στον καθένα από εμάς βρίσκεται ριζωμένη η έννοια της Ελευθερίας, η οποία θα δράσει ως κινητήριος δύναμη για την αποδέσμευση από νοοτροπίες και πρακτικές άγνωστες και υποτελείς! Άλλωστε το έχουμε αποδείξει ιστορικά από τις Θερμοπύλες μέχρι το Αλβανικό έπος, όσο κι αν αυτοί θέλουν να τα υποτιμήσουν. Γιατί, όσοι μετέχουμε της Ελληνικής παιδείας, όσοι χειριζόμαστε την Ελληνική γλώσσα στην επικοινωνία μας, κουβαλάμε, ακόμα και εν αγνοία μας, το αξιακό σύστημα όπως οι πρόγονοί μας το διαμόρφωσαν, που δεν είναι άλλο από την άκρατη επιθυμία για Ελευθερία, την θυσία για την υπεράσπιση της Εστίας και την Ελεύθερη βούληση σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας και σίγουρα σ’ αυτό δεν εντάσσεται «ο ενάρετος κύκλος της οικονομίας»!

*μέλος του Ενιαίου Παλλαϊκού Μετώπου Πάτρας