Για τις αντιθέσεις στους κόλπους του λαού

του Λευτέρη Ριζά

Ο Μάο εκφώνησε έναν πολύ σημαντικό λόγο τον Φεβρουάριο του 1957 στην ενδέκατη πλατειά σύνοδο της Ανώτατης Κρατικής συνδιάσκεψης. Στη διάρκεια της ομιλίας του πήρε διάφορα σημειώματα, τα οποία έλαβε υπόψη στην τελική θεώρηση του κειμένου της ομιλίας του, πριν αυτή δημοσιευτεί. Ο τίτλος της ομιλίας του -και στην γραπτή έκδοση του- ήταν «Για την ορθή λύση των αντιθέσεων μέσα στο λαό»’

Είναι μάλλον βέβαιο ότι ο λόγος / μπροσούρα του Μάο στο οποίο αναφερόμαστε στην αρχή, είναι άγνωστο στη «μαρξιστική» ηγεσία[1] του ΣΥΡΙΖΑ. Εδώ θα μας επιτραπεί να κάνουμε μια «παράκαμψη» προκειμένου να ανιχνεύσουμε τις αιτίες που αυτή η σημαντική συμβολή του Μάο στα μεγάλα φιλοσοφικά προβλήματα για τον «Ρόλο της πράξης», το «Νόμο της αντίφασης» και «Για την ορθή λύση των αντιθέσεων μέσα στο λαό»[2] - έργα που σκόπευαν άμεσα να υπηρετήσουν την επαναστατική πράξη του Κ. Κ. Κ. και του κινέζικου λαού, να φωτίσουν το δρόμο για την βαθειά κοινωνική αλλαγή.

***

Ο Μάο, όπως ο Λένιν, ο Στάλιν, ο Τρότσκι, ο Γκράμσι, η Ρόζα και φυσικά οι Μαρξ – Ένγκελς, υπήρξανε μεγάλοι ηγέτες και ταυτόχρονα μεγάλοι θεωρητικοί του εργατικού ...
κινήματος. Ο σύνδεση αυτή «θεωρίας και πράξης» στη ζωή τους απλά επιβεβαιώνει ότι «χωρίς επαναστατική θεωρία δεν υπάρχει επαναστατικό κίνημα». Ότι πράξη χωρίς θεωρία και θεωρία χωρίς πρακτική «εφαρμογή» δεν έχουν καμιά αξία. Βασική αλήθεια και θεμέλιο της υλιστικής και διαλεκτικής κοσμοθεωρίας, απόσταγμα της ιστορικής διαδρομής του ανθρώπου.

Άφησαν πίσω τους λοιπόν σημαντικό έργο, που αντέχει μέχρι σήμερα στο χρόνο. Αποτελεί οδηγό για σκέψη και δράση. Το εργατικό κίνημα σε όλες τις εκδοχές του, έχει να επιδείξει κι άλλους σημαντικούς διανοούμενους και ηγέτες. Το Ελληνικό κίνημα ανέδειξε κι αυτό τους δικούς του ηγέτες και διανοούμενους. Αλλά από τους ηγέτες του κανένας δεν αναδείχθηκε σε υψηλού επιπέδου διανοούμενο. Δεν βρίσκουμε να διαβάσουμε αξιόλογα και αξιομνημόνευτα έργα σε κανέναν, ιδιαίτερα από την Κατοχή και μετά. Ο Γιάννης Κορδάτος υπήρξε μια κορυφαία προσωπικότητα και το έργο του υπήρξε σημαντικό. Αλλά μόνο για ένα φεγγάρι βρέθηκε στα ηγετικά κλιμάκια του κόμματος. Όπως και μια σειρά άλλοι: Μάξιμος, Γληνός, Πουλιόπουλος κλπ. Το έργο του Ν. Ζαχαριάδη, του ιστορικού αυτού ηγέτη του ΚΚΕ, από άποψη σημασίας, «ειδικού βάρους», είναι καλό να μην το θυμάται κανένας. Εκτός Γρ. Φαράκου, που έγραψε κάποια έργα οικονομικά, όχι σπουδαία βέβαια, οι υπόλοιποι περνάνε απαρατήρητοι. Ο Κ. Κολιγιάννης δεν άφησε τίποτα που να τον θυμόμαστε ενώ ο Χ. Φλωράκης μας έμαθε πώς να απλώνουμε τον τραχανά… 

  

Η «ανανεωτική» αριστερά -αυτή δηλαδή του ΚΚΕ εσωτ.- σε τίποτα δεν ανανέωσε την μαρξιστική θεωρία και πράξη. Απλούστατα όλο αυτό το ρεύμα του «ευρωκομμουνισμού», όπως επικράτησε να ονομάζεται, γενικά αυτή η «ανανέωση», προσπάθησε να καλύψει το ιδεολογικό/πολιτικό και οργανωτικό της πισωγύρισμα, με μια εύηχη ονομασία. Η όλη προσπάθεια αποτέλεσε μια προσαρμογή του «αριστερού» κινήματος στα πλαίσια του αστικού συστήματος. Θεμελίωνε μια νέα εκδοχή της σοσιαλδημοκρατίας που την έφερνε στην επιφάνεια η ήττα του εργατικού κινήματος, ιδιαίτερα στην Ευρώπη, η εξόφθαλμη αποτυχία του υπαρκτού σοσιαλισμού και η ταυτόχρονη ανάδειξη και εμπλοκή των παλιών και νέων μεσο-στρωμάτων στον αντιφασιστικό αγώνα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ισχυρός ανταγωνισμός που αντιμετώπισε από τον «Τρίτο δρόμο» προς τον σοσιαλισμό του Ανδρέα Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι, ίσως, μοναδική περίπτωση το «φαινόμενο» ΠΑΣΟΚ και ο σοσιαλισμός του. Αλλά αυτό είναι μια άλλη, πολύ ενδιαφέρουσα, ιστορία.

Ο ευρωκομμουνισμός -και η ανανέωση του μαρξισμού / σοσιαλισμού / κομμουνισμού που υποσχότανε- ήταν η ανανέωση στις σύγχρονες συνθήκες του καπιταλισμού / ιμπεριαλισμού των αστικών και μικροαστικών σοσιαλισμών που περιγράφονται από τους Μαρξ -Ένγκελς στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Η πάλη των τάξεων στο ιδεολογικό πεδίο μεταφερότανε πια μέσα στον ίδιο τον μαρξισμό- σωστότερα στην θεωρία για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης για την χειραφέτηση της και, ως απαίτηση και αποτέλεσμα αυτής, της απελευθέρωσης ολάκερης της ανθρωπότητας.

Ο Φρειδερίκος Ένγκελς έγραφε στο «Για την ιστορία του πρώιμου Χριστιανισμού»[3] πώς «Τόσο ο χριστιανισμός όσο και ο εργατικός σοσιαλισμός κηρύσσουν την επερχόμενη λύτρωση από την υποδούλωση και αθλιότητα…Τριακόσια χρόνια μετά την εμφάνιση του ο χριστιανισμός ήταν η αναγνωρισμένη κρατική θρησκεία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και σε εξήντα μόλις χρόνια ο σοσιαλισμός κέρδισε μια θέση που κάνει τη νίκη του απολύτως σίγουρη». Αυτό που πρέπει να προσέξουμε είναι ότι ο χριστιανισμός που αποτελεί αρχικά την ιδεολογία των απόκληρων της Μέσης Ανατολής, που διώχθηκε σκληρά, τελικά έγινε κρατική θρησκεία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Από ιδεολογία λύτρωσης των απόκληρων έγινε με τις κατάλληλες προσαρμογές, ιδεολογία καταπίεσης τους, κρατική ιδεολογία, της εξουσίας. Ο Ένγκελς δεν έζησε να δει αν και πώς η δική τους θεωρία, ο εργατικός σοσιαλισμός, μπορούσε να γίνει κρατική ιδεολογία κι αυτός μιας νέας αυτοκρατορίας (αρχικά της σοβιετικής) και ιδεολογία καταπίεσης κι ελέγχου της εργατικής τάξης.

Πρόλαβαν βέβαια με τον Μαρξ να δουν τις πρώτες προσπάθειες οικειοποίησης / νόθευσης της θεωρίας τους μέσα στην Α’ Διεθνή και το Σοσιαλιστικό κίνημα της Γερμανίας, από προνομιούχα στρώματα, ακόμα και εργατικά (εργατική «αριστοκρατία»). Αυτό το γνώρισε καλύτερα ο Λένιν που μάλιστα προσπάθησε να εξηγήσει αυτό το ρεύμα -τον οπορτουνισμό / ρεβιζιονισμό, αποδίδοντας τον στον ιμπεριαλισμό- και αντιπάλεψε. Με τη νίκη της επανάστασης στη Ρωσία -παρά τις έντονες ανησυχίες του- ίσως πίστευε ότι η επαναστατική εκδοχή θα κέρδιζε. Ο Μάο, όμως, που ηγήθηκε μιας μεγάλης επανάστασης για πάρα πολλά χρόνια, που είδε τη νίκη της, έζησε τη φθορά της ρωσικής (η κριτική του στον Στάλιν είναι πολύ πιο τεκμηριωμένη από αυτήν του Τρότσκι και των διαδόχων του) και διέβλεψε ότι τέτοια τύχη απειλούσε και την επανάσταση στην Κίνα, από μερικά απτά πρώτα δείγματα, προσπάθησε να αποφύγει μια τέτοια εξέλιξη: με την Μεγάλη Προλεταριακή Πολιτιστική Επανάσταση, με την προώθηση ενός εντελώς διαφορετικού μοντέλου οικονομικού-κοινωνικού και πολιτικού, με το οποίο να εξασφαλίζεται η ηγεμονία της εργατικής τάξης παντού. Η εργατική τάξη, οι φτωχοί αγρότες, η νεολαία, οι φοιτητές κλήθηκαν να πάρουν την πάρουν την υπόθεση του σοσιαλισμού στα χέρια τους, να μελετήσουν σοβαρά τη θεωρία και πρακτική του σοσιαλισμού και -με σχετική έκκληση του ίδιου του Μάο με εφημερίδα τοίχου- να «βομβαρδίσουν το στρατηγείο». Να αμφισβητήσουν δηλαδή ακόμα και το ίδιο το κόμμα.

Τελικά ούτε αυτή η προσπάθεια πέτυχε μέχρι το τέλος. Το «πλεονέκτημα» του Μάο είναι πώς είχε προβλέψει αυτή την κατάληξη[4]. Είναι μάλλον βέβαιο ότι εκτός από μια ορμητική εισβολή των μαζών στην πολιτική, από μια σειρά επιτυχίες στην οικονομική ανάπτυξη που οφείλονταν ακριβώς σε αυτή[5], υπήρξανε πολλά λάθη και υπερβολές, το Κ.Κ. Κίνας δεν κατόρθωσε αυτή τη φορά να εξασφαλίσει ούτε τη δική του αλλά ούτε και της τάξης και του λαού, ενότητα[6]. Για αυτή του την προσπάθεια και την θεωρητική παρακαταθήκη που άφησε ο Μάο αντιμετώπισε σφοδρή εχθρότητα όχι μόνο από την δεξιά αλλά και από την «μεταλλαγμένη» αριστερά, Γιατί η σκέψη και το έργο του διαρκώς προειδοποιούν τους καταπιεζόμενους / εκμεταλλευόμενους ότι μπορεί τις όποιες νίκες τους, το αίμα και τις θυσίες τους, να οικειοποιηθούν άλλες κοινωνικές δυνάμεις. Με τρόπο πιο εμφαντικό από όσο οι Μαρξ-Ένγκελς, Λένιν, Τρότσκι και τόσοι άλλοι μαρξιστές στοχαστές / αγωνιστές. Κι ακριβώς αυτή η θεωρητική παρακαταθήκη αποτελεί κίνδυνο για τα συμφέροντα αυτών των κοινωνικών ομάδων, για την προσπάθεια τους να οικειοποιηθούν τη θεωρία και τους αγώνες της εργατικής τάξης και όλων όσων αντιπαλεύουν τον καπιταλισμό / ιμπεριαλισμό με στόχο και σκοπό μια εντελώς άλλη οργάνωση της κοινωνίας.

***

Μετά από αυτή την «παράκαμψη» νομίζω ότι είναι κατανοητό γιατί η δική μας ευρωκομμουνιστική «ανανεωτική» αριστερά μας δεν διάβαζε ποτέ της Μάο. Την πνευματική τροφή της εξασφάλιζε διαβάζοντας ολίγον τι Γκράμσι, που έτσι κι αλλιώς έφεραν ξανά στην επιφάνεια, ερμηνεύοντας τον κατά το δικό τους δοκούν, οι ευρωκομμουνιστές[7], Αλτουσέρ, Ελενστάϊν και λοιπούς Γάλλους συμβατικούς διανοούμενους. Επίσης τον Σαντιάγο Καρίλιο και τους αδελφούς Ιταλούς του ΚΚ. Ακόμα και η Ροσάνα Ροσάντα με τον κύκλο του «Μανιφέστο», τότε τους φαίνονταν πολύ τολμηρή και «δογματική».

Όσοι πάλι, προέρχονται από το ΚΚΕ, για τους ίδιους και άλλους λόγους, δεν καταδεχόντουσαν κι αυτοί τον Μάο. Όσοι προέρχονται από το «εξωτερικό» - είτε ανήκαν κάποτε στην ανανεωτική είτε όχι αριστερά – την Ευρώπη κύρια, δεν είχαν έρθει κι αυτοί σε ουσιαστική επαφή με τη «Σκέψη Μάο-τσε Τούνγκ». Υπήρξανε αλλεργικοί προς την Πολιτιστική Επανάσταση, κι έτσι φοβόντουσαν να διαβάσουν οτιδήποτε θα έβαζε σε κίνδυνο την αριστερή πνευματική υγεία τους. Ο όποιος νεανικός ριζοσπαστισμός τους τροφοδοτήθηκε από τα «αστέρια» του Γαλλικού Μάη. Αλλά και όσοι ελάχιστοι ήρθαν σε επαφή με αυτές τις σκέψεις – βρίσκονται μάλιστα και στην σημερινή κυβέρνηση – φρόντισαν να τα ξεχάσουν. Θα έλεγα πώς φρόντισαν να ξεπλυθούν από τέτοιες επιρροές με μπόλικο Αλτουσέρ, ώστε να μην υπάρχει ούτε οσμή Μάο στο σώμα ή τα ρούχα τους – όπως ξεπλένονται όσοι έχουν εκτεθεί σε ραδιενέργεια.

  

Υπάρχουν βέβαια και οι άλλες συνιστώσες στον ΣΥΡΙΖΑ. Οι τροτσκιστικής προέλευσης δεν ασχολήθηκαν με την «μικροαστική κινέζικη επανάσταση». Την απέρριψαν με τη γνωστή καθαρόαιμη εργατική (;;) θεώρηση των εξελίξεων και επαναστάσεων μια κι έξω[8]. Υπάρχει βέβαια και μια σοβαρή μερίδα που προέρχεται από τον ΚΚΕ μ-λ χώρο. Που μάλιστα στο παρελθόν είχανε εκδώσει την ομιλία αυτή. Οι «Ιστορικές Εκδόσεις» το 1975. Αλλά ως φαίνεται τα παιδιά του Χοντζέα παρόλο ότι εξακολουθούν να θυμούνται και να τιμούν την Πολιτιστική Επανάσταση, δεν έχουν διάθεση – ή και πρακτικά ποτέ δεν εφάρμοσαν αυτά που συμβούλευε ο Μάο γι αυτό και δεν τα θυμούνται – να συγκρουστούν ιδεολογικά και πολιτικά-πρακτικά με την κυρίαρχη μερίδα στον ΣΥΡΙΖΑ. Που εδώ βέβαια συγκεντρώνει τους προερχόμενους από τα δυο ΚΚΕ. Τους ανανεωτές και τους «δογματικούς». Αυτή η στάση τους, όμως, κάνει περισσότερο κακό και στον ΣΥΡΙΖΑ, άρα και στους ίδιους. Δεν βοηθάνε σε έναν ορθότερο προσανατολισμό της πρακτικής του όλου ΣΥΡΙΖΑ και της κυβέρνησης του, αφήνοντας να παραδέρνει έως και να βουλιάζει σε αντιλαϊκές πρακτικές.

  

Η κριτική στο Σοβιετικό μοντέλο του σοσιαλισμού -περιλαμβανομένου του Στάλιν- και η παρουσίαση των προσπαθειών για την υπέρβαση των δυσκολιών στην Κίνα και τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες, που ασκήθηκε από τον Σαρλ Μπετελέμ και τους «μαθητές» του, τον Ανρί Λεφέβρ ή την σχολή του Monthly Review (Πωλ Σουήζυ, Λέο Χούμπερμαν, Πωλ Μπάραν, Χάρυ Μάγκντοφ), όπως και του Σαμίρ Αμιν, κλπ κλπ δεν απασχόλησε τον χώρο της αυτό-αποκληθείσας «ανανεωτικής αριστεράς». Ούτε οι σύγχρονοι της την απασχόλησαν ούτε οι παλαιότεροι, όπως ο Λούκατς ή άλλοι «ανατολικοί», όπως ο Κάρελ Κόζικ κλπ. Χωρίς μια στερεή θεωρία ή τουλάχιστον προσπάθεια για την επεξεργασία της, για τις αποτυχίες της «οικοδόμησης» του σοσιαλισμού, την υποχώρηση και τις ήττες του εργατικού σοσιαλιστικού και κομμουνιστικού κινήματος, καμιά νέα προσπάθεια δεν μπορεί να ξεκινήσει με καλύτερες προοπτικές. Όσες φορές και επαναληφθεί το «για πρώτη φορά αριστερά» δεν θα έχει λύσει καμία από τις προηγούμενες «απορίες και αδιέξοδα» του εργατικού/σοσιαλιστικού/κομμουνιστικού κινήματος.

***

Να επανέλθουμε εκεί απ’ όπου αρχίσαμε. Στον λόγο του Μάο «Για την ορθή λύση των αντιθέσεων μέσα στο λαό». Αν η ηγεσία είχε μπει στον κόπο να διαβάσει αυτή τη μπροσούρα σήμερα θα ήτανε σε θέση να αντιμετωπίσουνε και λύσουνε τις αντιθέσεις στους κόλπους του λαού, που καθημερινά προβάλλουν μπροστά τους. Θα ασχοληθώ με μια πολύ σημαντική. Αυτή που εκδηλώνεται στις Σκουριές.

  

Τι έχουμε και βλέπουμε εδώ; Από τη μια μεριά το «κοινωνικό κίνημα» που εναντιώνεται στα μεταλλεία χρυσού και από την άλλη τους εργαζόμενους σε αυτά, που πολύ φυσικά ενδιαφέρονται να μην χάσουν τη δουλειά τους και «αντικειμενικά» συμπορεύονται με την εταιρεία Ελληνικός Χρυσός (της Eldorado Gold). Όπως κάνουν σχεδόν παντού οι εργάτες προκειμένου να κρατήσουν τις θέσεις εργασίας τους, όταν κινδυνεύουν να μείνουν άνεργοι μόλις κλείσει η επιχείρηση «τους» άσχετα από το τι και πως παράγει: αεροπλάνα πολεμικά, βόμβες, σφαίρες και όπλα για να μακελεύονται οι λαοί που αγωνίζονται για τη λευτεριά τους (και των ίδιων των εργατών που παράγουν τα μέσα καταστροφής τους) ή τρόφιμα μεταλλαγμένα, φάρμακα ή καρότσια για μωρά.

Έχουμε λοιπόν μια «καραμπινάτη» αντίθεση μέσα στους κόλπους του λαού. Που ενώ λογικά δεν είναι μια ανταγωνιστική αντίθεση, όπως αυτή μεταξύ λαού και καταπιεστών/ εκμεταλλευτών του, αν δεν αντιμετωπιστεί σωστά μπορεί να μεταβληθεί σε ανταγωνιστική. Σε αυτή την περίπτωση θα θελήσουν να την εκμεταλλευτούν οι εχθροί του λαού ή ακόμα και να την σπρώξουν προς τα εκεί.

Από τη μια λοιπόν η εργατική τάξη με σύνθημα της το πολύ προσφιλές, τις εποχές της κυριαρχίας Ν.Δ. και ΠΑΣΟΚ, «νόμος είναι το δίκιο του εργάτη» -που θαυμάσια μπορεί να βαδίζει πλάι με το δίκιο του κεφαλαιοκράτη- και από την άλλη π.χ. η Επιτροπή Αλληλεγγύης στη Χαλκιδική (Αττικής) που τους προειδοποιεί ότι στην Αθήνα που θα κατέβουν να υποστηρίξουν τα αιτήματα τους ««ας μην περιμένουν, να συναντήσουν, στην Αθήνα που θα «κατέβουν», κάποιο κύμα συμπάθειας. Η συμπάθεια, η αλληλεγγύη και η υποστήριξή μας αφορά εκείνο το κομμάτι της κοινωνίας της Χαλκιδικής που αγωνίζεται όχι για το προσωπικό - ατομικό συμφέρον, αλλά για το κοινό, συλλογικό όφελος. Που, δυο δεκαετίες τώρα, αντιστέκεται και «ματώνει». Που δε διστάζει να βάλει σε κίνδυνο και την ατομική ελευθερία εκατοντάδων αγωνιστών, οι οποίοι οδηγούνται στα δικαστήρια, σαν κοινοί εγκληματίες, με σωρεία κατηγοριών κακουργηματικού χαρακτήρα. Που μας έπεισε ότι αυτός ο αγώνας είναι και δικός μας αγώνας».

Μια τέτοια προκήρυξη-κάλεσμα μπορεί να σημαίνει βέβαια κήρυξη «πολέμου» στους μεταλλωρύχους που θα κατέβουν στην Αθήνα. Αντιπαραθέσεις και ένα ιδιόμορφο «εμφύλιο» πόλεμο μεταξύ «υποστηρικτών» της κυβέρνησης και υπονομευτών της, πρακτόρων ουσιαστικά του μεγάλου-ξένου κεφαλαίου, ενδεχομένως της Τρόϊκα κλπ. Η διχοτομική κατάταξη σε «εχθρούς και φίλους», δεν θυμίζει απλά Καρλ Σμίτ, αλλά πάρα πολύ έντονα βαρβάτη δεξιά (με εκείνο τον «δάκτυλο» της Μόσχας) και φυσικά, επί το αριστερότερον, την εποχή σταλινισμού. Όποιος διατύπωνε μια άλλη άποψη από αυτή της ηγεσίας, αμέσως χαρακτηριζότανε εχθρός του λαού, πράκτορας του εχθρού και της Δύσης κι έπαιρνε το δρόμο για τα γκούλαγκ ή το εκτελεστικό απόσπασμα.

 Ίδια φαινόμενα βλέπουμε και σήμερα στην Ελλάδα, επί κυβερνήσεως ΣΥΡΙΖΑ. Όποια κριτική διατυπωθεί αμέσως χαρακτηρίζεται κατευθυνόμενη ή οι εκπρόσωποι του δεν αφήνουν τους άλλους να μιλήσουν, επαναλαμβάνοντας το αποστομωτικό, όπως θεωρούν, επιχείρημα «ο λαός μας έδωσε την εντολή». Μόνο που την εντολή αυτή τους την έδωσε το 36,34% (στρογγυλεμένα το 37%). Υπάρχει κι ένα άλλο 63% - μάλλον πλειοψηφία – που δεν τους έδωσε καμιά εντολή. Αλλά ακόμα και όσοι τους την έδωσαν, δεν το έκαναν «εν λευκώ», ώστε να κάνει ο κάθε υπουργός ό,τι του κατέβει. Επικαλούνται επίσης ότι οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ευρύτατη λαϊκή υποστήριξη. Βεβαίως υποστήριξη μεγάλη και μαχητική είχε εξασφαλίσει και ο Μεταξάς αμέσως μόλις είπε το ιστορικό ΟΧΙ. Και το ΠΑΣΟΚ όταν έδινε αυξήσεις, ΑΤΑ, κλπ. Εκείνο που με θλίψη και ανησυχία διαπιστώνουμε -εννοώ πολύς κόσμος- είναι η ταχύτατη μεταμόρφωση παλιών «κινηματικών» σε «κρατικούς» απολογητές και οπαδούς της «πολυφωνίας» σε κήρυκες της δικής τους ομοφωνίας. «Η φάρμα των ζώων» στην Ελλάδα του «σωτηρίου» έτους 2015.

Να λοιπόν που η εργατική τάξη μπορεί να αγωνίζεται για το δικό της συμφέρον – εξασφάλιση θέσεων εργασίας, καλύτερες αμοιβές κλπ δηλαδή ό,τι φροντίζει ένας καλός συνδικαλισμός – που όμως, να βλάπτει το γενικό συμφέρον[9]. Δεν αμφισβητώ καθόλου ότι μπορεί για το γενικό συμφέρον να αγωνίζονται και να σέρνονται στα δικαστήρια σαν κοινοί εγκληματίες άνθρωποι που δεν έχουν καμία σχέση με την εργατική τάξη. Να είναι δηλαδή μικροαστοί, μεσοαστοί, διανοούμενοι κλπ κλπ. Αυτό μπορεί να συμβαίνει και είναι καλό να συμβαίνει. Γιατί ο αγώνας για το γενικό συμφέρον και η θυσία για το γενικό συμφέρον και όχι το στενό ατομικό, εκτός από το ότι έχει σχέση με το μήνυμα της θυσίας του Ιησού – και μας φέρνει κοντά στη θεολογία της Απελευθέρωσης – συνδέει, από άλλο δρόμο, αυτά τα στρώματα με τους σκοπούς του κομμουνισμού. Που όμως εξακολουθεί ν’ αποτελεί τη μεγάλη αποστολή του εργατικού κινήματος…..

Οι μικροαστοί, όμως, φίλοι της Επιτροπής Αλληλεγγύης – όπως πολύ πιθανό και οι κάτοικοι που εναντιώνονται στα Χρυσορυχεία στις Σκουριές κι έρχονται σε αντιπαράθεση με τους εργάτες και μάλιστα βίαιη - δεν διαθέτουν την απαραίτητη πολιτική συνείδηση και παιδεία και πείρα, ώστε να τους απασχολήσει το πώς και γιατί προκύπτει αυτή η αντίθεση και το πώς αυτή θα επιλυθεί έτσι ώστε να βγούνε κερδισμένοι όλοι, να σφυρηλατήσουν μια νέου τύπου ενότητα σε ανώτερο ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο.

Ο Μάο, λοιπόν, έλεγε «Οι αντιθέσεις ανάμεσα σε εμάς και στους εχθρούς μας είναι αντιθέσεις ανταγωνιστικές. Μέσα στους κόλπους του λαού οι αντιθέσεις ανάμεσα στους εργαζόμενους δεν είναι ανταγωνιστικές, ενώ οι αντιθέσεις ανάμεσα στις εκμεταλλεύτριες τάξεις και στις εκμεταλλευόμενες τάξεις παρουσιάζουν εκτός από την ανταγωνιστική άποψη, μια άποψη μη ανταγωνιστική. Οι αντιθέσεις ανάμεσα στο λαό δεν παρουσιάστηκαν τώρα, αλλά το περιεχόμενο τους διαφέρει σε κάθε περίοδο της επανάστασης…..οι αντιθέσεις ανάμεσα στο λαό περιλαμβάνουν τις αντιθέσεις στους κόλπους της εργατικής τάξης, τις αντιθέσεις στους κόλπους της αγροτιάς, τις αντιθέσεις στους κόλπους των διανοουμένων, τις αντιθέσεις μεταξύ της εργατικής τάξης και της αγροτιάς, τις αντιθέσεις μεταξύ των εργατών και των αγροτών από τη μια μεριά και των διανοουμένων από την άλλη, τις αντιθέσεις μεταξύ της εργατικής τάξης και των άλλων εργαζομένων….. Η λαϊκή μας κυβέρνηση είναι μια κυβέρνηση που πραγματικά εκπροσωπεί τα συμφέροντα του λαού και υπηρετεί το λαό, όμως ανάμεσα σε αυτήν και στις λαϊκές μάζες εκδηλώνονται επίσης ορισμένες αντιθέσεις….(που) περιλαμβάνουν τις αντιθέσεις ανάμεσα στα συμφέροντα του Κράτους και τα συλλογικά συμφέροντα από τη μια μεριά και στα ατομικά συμφέροντα από την άλλη, τις αντιθέσεις ανάμεσα στη δημοκρατία και στο συγκεντρωτισμό…».

Πολλές οι αντιθέσεις. Που ένα κόμμα της αριστεράς – θα έλεγα ένα επαναστατικό κόμμα – αν δεν μπορέσει να τις λύσει, να τις ιεραρχήσει κλπ κλπ είναι βέβαιο ότι θα αποτύχει και ότι – όπως έδειξε η πικρή πείρα – θα οδηγήσει ή σε μια παλινόρθωση ή στη δημιουργία μιας νέας ταξικής κοινωνίας, με τη δική της νομενκλατούρα. Και να σκεφτεί κανείς ότι αυτό συνέβη σε πραγματικά επαναστατικά κόμματα, όπως των Μπολσεβίκων και του Κ.Κ. Κίνας, με ηγέτες του διαμετρήματος ενός Λένιν και ενός Μάο. Που αυτά τα προβλήματα τα κατάλαβαν, τα κατέγραψαν και εισηγήθηκαν γι αυτά στα ανώτατα κομματικά και κρατικά όργανα, προσπάθησαν να τα εκλαϊκεύσουν και προς τη βάση τους κλπ και τελικά δεν τα κατάφεραν.

Το ότι ο ΣΥΡΙΖΑ δεν είναι ένα τέτοιο επαναστατικό κόμμα, το ότι η ηγεσία του δεν παράγει κανένα σοβαρό θεωρητικό έργο – εκτός από το να αναμασάει τα αφορώντα το μνημόνια, την ελπίδα και την ανάσταση - ούτε δείχνει ικανή να επιλύσει ακόμα και τις πιο μικρές αντιθέσεις και δυσκολίες – η μέθοδος του «κάτω από το χαλί» δεν είναι καθόλου παραγωγική – έχει να κάνει βέβαια με την πολύ φτωχή θεωρητική συγκρότηση της «μαρξιστικής» ηγεσίας του [συμπεριλαμβάνω σε αυτή την αδυναμία και τον πρόεδρο του, που δεν αρκεί η δάνεια αναφορά του πότε πότε στον Γκράμσι μια και δεν του λύνει κανένα πρόβλημα]. 

Η αμηχανία και η αδυναμία να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των Σκουριών – συγκεκριμένα την σύγκρουση ανάμεσα στους μεταλλωρύχους και το όποιο κομμάτι της τοπικής κοινωνίας αντιτίθεται και μάλιστα «δυναμικά» στα έργα και τους εργαζόμενους – είναι αποκαλυπτική.

Η βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ π.χ. κ. Κατερίνα Ιγγλέση αδυνατεί να καταλάβει τι συμβαίνει στις Σκουριές και αναμασάει «Αυτό που φάνηκε ξεκάθαρα όταν οι υπάλληλοι της εταιρείας σε ανοιχτή συνεργασία με τα ΜΑΤ επιτέθηκαν σε αγωνιστές και αγωνίστριες της Χαλκιδικής που παλεύουν εδώ και χρόνια για την ζωή και τον τύπου τους, είναι πως μπορεί ο ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ να πήρε στα χέρια του τη διακυβέρνηση της χώρας από τις 25 Ιανουαρίου, αλλά η εξουσία βρίσκεται ακόμα στα χέρια άλλων. Πρόκειται, δηλαδή, για την πιο ξεκάθαρη έκφανση εκτροπής, όπου η αστυνομία συνεχίζει να λειτουργεί ως υπάλληλος της Eldorado Gold, επιτίθεται στο κίνημα και έμμεσα στην κυβέρνηση»[10]. Δεν είναι ικανή δηλαδή να παρέμβει στην αντίθεση μέσα στους κόλπους του λαού και να τη λύση, να προωθήσει μια νέου τύπου ενότητα, αλλά περιορίζεται στις γνωστές «κινηματικές» καταγγελίες.

  

Την ίδια αδυναμία συναντάμε σε όλες τις ανακοινώσεις, σχετικά με το θέμα αυτό, που εκπορεύονται από τον ΣΥΡΙΖΑ. Νεολαία ΣΥΡΙΖΑ, π.χ. μας πληροφορεί ότι «Η μάχη για τη Χαλκιδική είναι μάχη για τη ζωή και την αξιοπρέπεια», επικεντρώνοντας στην αντιμετώπιση που έτυχε το «κίνημα» από την αστυνομία (ΜΑΤ):

«Παρά τον συντονισμένο πόλεμο εναντίον του, το κίνημα δεν έκανε ούτε βήμα πίσω. Απέναντι σε μια εξόρυξη που καταστρέφει το αρχέγονο δάσος, τρώει το βουνό και μολύνει νερό και αέρα με βαρέα μέταλλα, οι κάτοικοι της Χαλκιδικής, πέρα από τη φυσική ομορφιά του τόπου τους, θα χάσουν και τις δουλειές τους.

Για πρώτη φορά, μετά από τόσα χρόνια το κίνημα έχει μια κυβέρνηση που δεν το αντιμετωπίζει ως εγκληματική οργάνωση. Αντίθετα, είναι φιλικός συνομιλητής μαζί του, γεγονός το οποίο ανοίγει πολλές δυνατότητες για όλους μας και κυρίαρχα για την έκβαση του αγώνα το επόμενο διάστημα. Είναι στο χέρι μας να καταργηθεί στη πράξη το μεταλλείο, να σταματήσει η καταστροφή του βουνού, να αποσυρθούν όλες οι διώξεις.

Τα σημερινά γεγονότα αναίτιας επίθεσης και καταστολής από δυνάμεις των ΜΑΤ στο πλάι των μεταλλωρύχων μάς έβρισκαν, μας βρίσκουν και θα μας βρίσκουν απέναντι. Τα δακρυγόνα και οι άνευ λόγου συλλήψεις αποτελούν εικόνες από το παρελθόν που παλεύουμε να αφήσουμε πίσω μας. Ο αγώνας για την αξιοπρέπεια συνεχίζεται, ως τη νίκη.

Η μάχη για τη Χαλκιδική είναι υπόθεση όλων μας.» [ΑΥΓΗ 05.04.2015].

Οι νεολαίοι του ΣΥΡΙΖΑ δεν διερωτώνται γιατί η μάχη στην Χαλκιδική, ως φαίνεται, δεν είναι υπόθεση όλων, μια και οι μεταλλωρύχοι – η εργατική τάξη της περιοχής, το αγαπητό προλεταριάτο – βρίσκεται απέναντι στο «κίνημα» της αξιοπρέπειας. Ή μήπως αυτοί δεν είναι «κίνημα»;

Το «Τμήμα Δικαιωμάτων του ΣΥΡΙΖΑ» σε δική του ανακοίνωση για τις Σκουριές (7/4/2015) ασχολείται κι αυτό με την επίθεση των ΜΑΤ ενάντια στο κίνημα – που βέβαια με τη σειρά του είχε επιτεθεί, όπως καταγγέλλουν οι προλετάριοι, τους είχε επιτεθεί, τους έχει καταστρέψει αυτοκίνητα κλπ κλπ.

Η Ν.Ε ΣΥΡΙΖΑ Χαλκιδικής τα λέει σε ανακοίνωση της (6-4-2015) πιο «χαριτωμένα»:

Οι επιτροπές αγώνα ενάντια στην εξόρυξη χρυσού, είχαν προαναγγείλει εδώ και πολύ καιρό τη σημερινή συγκέντρωση και πορεία προς τις Σκουριές. Για τρίτη συνεχόμενη φορά τα σωματεία εργαζομένων της ELDORADO, διοργάνωσαν αντισυγκέντρωση.

Το επιχειρησιακό σχέδιο της ΕΛΑΣ είχε για άλλη μια φορά στόχο το κίνημα. Οι υπάλληλοι της Eldorado όχι μόνο δεν εμποδίστηκαν στο να προσεγγίσουν το σημείο της προαναγγελθείσας συγκέντρωσης, αλλά αφέθηκαν και ανενόχλητοι να επιτεθούν με πέτρες και καδρόνια στον συγκεντρωμένο κόσμο. Όταν οι υπάλληλοι, σε συνεργασία με την αστυνομία, επιτέθηκαν στους κατοίκους, οι αστυνομικές δυνάμεις εξαπέλυσαν επίθεση με χημικά και χειροβομβίδες κρότου-λάμψης κατά των πολιτών του κινήματος.

Για την κατάσταση που δημιουργήθηκε, το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη οφείλει να αναλάβει τις δικές του ευθύνες και να αποδώσει ευθύνες όπου αλλού υπάρχουν».

Ώστε αυτά τα σωματεία των εργαζομένων στην ELDORADO, για τρίτη συνεχόμενη φορά οργάνωσαν αντισυγκέντρωση!!! Φοβερή παραβίαση του Συντάγματος. Αλλά πρόκειται περί ύποπτων εργαζομένων, μια και δουλεύουν στην ELDORADO που ως γνωστόν πέρα από το ρουφάει το αίμα των εργαζομένων -που οργάνωσαν την αντισυγκέντρωση- καταστρέφει και το περιβάλλον. Αλλά οι αντισυγκεντρωθέντες επιτέθηκαν κιόλας στους «συγκεντρωθέντες». Αυτή η επίθεση μπορεί να γίνεται μόνο π.χ. στην Κερατέα, εναντίον των μηχανημάτων και φυσικά των ΜΑΤ. Μπορεί να γίνεται μόνο στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από τους γνωστούς «άγνωστους»[μέχρι χθες] νεαρούς αναρχοαυτόνομους κλπ. Αλλά δεν μπορεί κάτι τέτοιο να επιτρέπεται στους εργάτες – σκλάβους και εν πολλοίς εξαρτημένα ενεργούμενα της εργοδοσίας. Η Ν.Ε, και τα μέλη της εξακολουθούν να λειτουργούν ως αντιπολίτευση, ως «κίνημα». Δεν έχουν αντιληφθεί -γιατί ποιος να τους το πει, μάθει, καθοδηγήσει- ότι ο ρόλος τους τώρα πια είναι άλλος [και πριν την εξουσία έπρεπε αυτός ο «άλλος» ρόλος να είναι μέσα στο μυαλό και την πράξη τους]: δεν είναι να αγωνίζονται δια συγκεντρώσεων κατά των εργαζομένων. Είναι να δημιουργούν τις προϋποθέσεις για νέες ενότητες εργαζομένων και υπόλοιπου λαού.

Όταν, όμως, ο Γραμματέας της Κ.Ε του ΣΥΡΙΖΑ, κ. Τ. Κορωνάκης λέει σε συνέντευξη του στον ΡΣ ΣΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ, ότι «Η δέσμευση του ΣΥΡΙΖΑ απέναντι στους κατοίκους της Χαλκιδικής ισχύει ακόμα και σήμερα, στο ακέραιο, και σας το λέω με απόλυτη βεβαιότητα. Αυτό που έχει συμβεί είναι μια προσπάθεια να ελεγχθούν όλα τα νόμιμα ζητήματα. Δε θέλω να μείνω, όμως, σήμερα, στο τυπικό, στο αν μια άδεια ανακαλείται ή δίνεται πίσω με βάση την τυπική διαδικασία. Θέλω να μείνω στο ουσιαστικό: ο αγώνας των Σκουριών είναι σύμβολο για τον ΣΥΡΙΖΑ, ο κόσμος της Χαλκιδικής έχει την απόλυτη στήριξή μας και αποτελεί σύμβολο αγώνα για μας, και είμαι σίγουρος πως η κυβέρνηση θα κάνει τα πάντα για να σταματήσει η καταστροφή», παραιτείται από αυτό το έργο του, την «αποστολή» του την πολιτική και παιδαγωγική. Διότι μας λέει ότι ο ΣΥΡΙΖΑ δεν δεσμεύεται ούτε καν ενδιαφέρεται για την τύχη, το αύριο, των εργαζομένων μεταλλωρύχων. Που καλά να πάθουν αφού εργάζονται για την ELDORADO και όχι για την ΕΡΤ [ αν εργαζόντουσαν στην ΕΡΤ θα είχαμε διαφορετικά δεσμευτεί απέναντι τους. Θα είχαμε βγάλει και κάποιον βουλευτή τους…]. Μας λέει ότι την απόλυτη στήριξη του ΣΥΡΙΖΑ έχει ο κόσμος της Χαλκιδικής -και όχι βέβαια οι Αρειανοί εργαζόμενοι- μια και ο αγώνας των Σκουριών είναι σύμβολο για τον ΣΥΡΙΖΑ. Ο καθένας υποστηρίζει την παρέα του. Ο κ. Κορωνάκης και ο ΣΥΡΙΖΑ [ΝΕ, τμήματα, υπουργοί και βουλευτές] δεν σκέφτονται ούτε λεπτό, δεν έρχονται στη θέση των εργαζομένων -από τα πιο «βαριά» προλεταριάτα, όπως είναι όσοι δουλεύουν σε ορυχεία- για το πόσο ανησυχούν για το τι θα τους ξημερώσει αύριο. Αν, για το καλό του τόπου, κλείσουν τα ορυχεία αυτοί, αύριο, πώς θα ζήσουν; που θα βρούν δουλειά; Η τοπική κοινωνία και η Ν.Ε, του ΣΥΡΙΖΑ Χαλκιδικής, ο υπουργός κ. Π. Λαφαζάνης κι ο γ.γ. του υπουργείου του κ. Γ. Τόλιος – που στα πλαίσια του ΜΑΧΩΜΕ μας προσφέρει σπουδαίες μαρξιστικές αναλύσεις για «το καπιταλιστικό σύστημα στις αρχές του 21^ου αιώνα – δεσμεύονται πώς μόλις κλείσει η ELDORADO, θα τους καταβάλουν – μέχρι να τους βρούνε άλλη δουλειά – τους μισθούς τους; Αν δεν μπορούν να δεσμευτούν για κάτι τέτοιο, οι μεταλλωρύχοι θα υπερασπίζονται τα συμφέροντα τους με ό,τι διαθέτουν. Ακόμα και αν αυτά τα συμφέροντα έρχονται σε αντίθεση με τα τοπικά, εθνικά, περιβαλλοντικά κλπ. Όπως π.χ. κάνουν για χρόνια τώρα οι εργαζόμενοι όπου γης, άσχετα αν οι εταιρείες που εργάζονται απεργάζονται την καταστροφή του πλανήτη.

  

 Όποιος νομίζει ότι όλα είναι βολικά για τους επαναστάτες – που οι του ΣΥΡΙΖΑ δεν είναι – αλλά και για τους απλούς και ειλικρινείς μεταρρυθμιστές κάνουν μεγάλο λάθος. Γιατί ακριβώς ο κόσμος, η κοινωνία και στους κόλπους του ο λαός, κρύβουν πάρα πολλές αντιθέσεις και αντιφάσεις. Μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί καμιά μοναδική συνταγή για την «ορθή λύση» αυτών των αντιθέσεων.

   

Απέναντι στο πρόβλημα ΣΚΟΥΡΙΕΣ η κυβέρνηση και ο ΣΥΡΙΖΑ, δεν έχουν καμιά συγκεκριμένη λύση. Γενικά βέβαια την παραγωγική ανασυγκρότηση του τόπου. Και βέβαια στην τσάντα «ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΑΛΛΟ ΔΡΟΜΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΡΙΖΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ»[11]. Προτάσεις από εκείνες που έχουν ακουστεί και κατατεθεί πάμπολλες φορές τα τελευταία 30 χρόνια από επιστήμονες, συλλογικούς φορείς κλπ σε ημερίδες, διημερίδες και συνέδρια. Πολλές από αυτές σοβαρές κι ενδιαφέρουσες και άλλες ονειροπολήματα ή για τα «μπάζα». Μια κοινή αδυναμία τους: όλες τους μιλάνε για έναν άλλο δρόμο ανάπτυξης. Ένας πραγματικά άλλος δρόμος «ανάπτυξης» πρέπει να υπηρετεί μια άλλη οργάνωση της κοινωνίας. Με βέβαια άλλες αξίες. Που δεν θα έχουν καμιά σχέση με αυτές της καταναλωτικής και μαζοδημοκρατικής κοινωνίας μας. Και φυσικά μια τέτοια κοινωνία δεν μπορεί να δημιουργηθεί μέσα στα ασφυκτικά πλαίσια της ΕΕ, της ευρωζώνης, του διεθνούς άνισου και κάθετα ιεραρχημένου καταμερισμού εργασίας. Του καπιταλιστικού / ιμπεριαλιστικού.

Έχει τέτοιες προθέσεις ο ΣΥΡΙΖΑ; Ζητάει τώρα κάτι τέτοιο ο ίδιος ο ελληνικός λαός; Η μεγάλη μικροαστική μάζα του; Ή ακόμα η εργατική του τάξη; Συνεπώς η κυβέρνηση της «σωτηρίας» - και ο πρωθυπουργός – πρέπει άμεσα να πάρουν θέση, όσο πιο υπεύθυνα μπορούν και επιβάλλεται, ώστε τουλάχιστον να αποφευχθούν εξελίξεις που μπορεί να είναι όχι μόνο δυσάρεστες αλλά κι επικίνδυνες.

---

[1] Για τη μαρξιστική ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ αναφέρθηκα στο «Ο ΣΥΡΙΖΑ στην κυβέρνηση: δυο μήνες πέρασαν» [ΟΙΣΤΡΟΣ 30 Μαρτίου 2015, υποσημείωση 12]

[2] Η χρονολογική σειρά που γράφηκαν τα τρία αυτά φιλοσοφικά έργα είναι: Ιούλιος 1937, Αύγουστος 1937 και Φεβρουάριος 1957.

[3] βλ. Κ Μαρξ-Φρ. Ένγκελς «Για τη θρησκεία»-συλλογή κειμένων και έργων, εκδ. ΚΨΜ ΑΘΗΝΑ 2009, σε μετάφραση-εισαγωγή Ελένης Αστερίου. Το κείμενο στο οποίο παραπέμπουμε «Για την ιστορία του πρώιμου Χριστιανισμού», σελ. 309-.

[4] Μια παρουσίαση αυτών των σκέψεων του Μάο θα κάνουμε σε πρώτη ευκαιρία.

[5] βλ. Σαρλ Μπετελέμ «Το μεγάλο άλμα προς τα πίσω», ειδική έκδοση ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ (MONTHLY REVIEW) ΑΘΗΝΑ, ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1978, και Σαρλ Μπετελέμ «Πολιτιστική Επανάσταση και βιομηχανική οργάνωση στην Κίνα», εκδ. ΓΗ, ΑΘΗΝΑ 1975, Γουίλιαμ Χίντον «Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα- ένας σταθμός στην Ιστορία» εκδ. ΚΥΤΤΑΡΟ, ΑΘΗΝΑ 1975.

[6] Μακροχρόνια ενότητα μέχρι τώρα κανένα κίνημα και πρωτοπόρο κόμμα δεν κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν. Ας σκεφτούμε πόσες ομάδες, γκρούπες και γκρουπούσκουλα υπάρχουν στην χώρα μας ή ακόμα πόσες «αιρέσεις» μέσα στην κάθε μεγάλη θρησκεία.

[7] βλ. εντελώς ενδεικτικά: Πέρι Άντερσον «Οι αντινομίες του Αντόνιο Γκράμσι», εκδ. Μαρξιστική συσπείρωση, ΑΘΗΝΑ 1985 και Ν. Πουλαντζάς «Για τον Γκράμσι» εκδ. ΠΟΛΥΤΥΠΟ, ΑΘΗΝΑ 1984   

[8] Την καλύτερη κριτική τους στον ευρωκομμουνισμό την χρωστάνε τον Έρνεστ Μαντέλ, που την στήριξε κι αυτός στις παλιές δοκιμασμένες απόψεις του Τρότσκι για την δυνατότητα ή όχι της οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια χώρα. Η θεωρητική και πρακτική κριτική που άσκησε τότε η επαναστατική ομάδα του Κ.Κ. Κίνας, και συγκεκριμένα ο Μάο, δεν πάρθηκαν υπόψη.

[9] Δεν είχε μιλήσει άλλωστε ο Λένιν για την «κάποια αντιδραστικότητα των συνδικάτων»; [βλ. «Αριστερισμός…», Διαλεχτά Έργα, τ. 2, μέρος 2, σελ 357.

[10] βλ, «ΕΠΟΧΗ ΣΑΒΒΑΤΟ 11 Απριλίου 2015»

[11] ΕΠΟΧΗ Κυριακή, 24 Φεβρουαρίου 2013