Το σύστημα κι ο βάτραχος

του Γιάννη Κιμπουρόπουλου

Τι εννοούμε όταν λέμε «σύστημα»; Στην καθομιλουμένη ο όρος δηλώνει το καθεστώς, τον μηχανισμό εξουσίας, πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής. Σ’ αυτή τη χρήση του όρου, στον οποίο υποβόσκει και η αποδοκιμασία, οι περισσότεροι από μας κατά κανόνα εξαιρούμε τους εαυτούς μας. Ωστόσο, αν θέλαμε να είμαστε ακριβείς, θα έπρεπε να αντιμετωπίζουμε και τους εαυτούς μας ως μέρος του «συστήματος», όσο αντισυστημικοί κι αν νιώθουμε. Ακόμα και η πιο λυσσαλέα αντίθεσή μας στο «σύστημα» είναι μια σχέση που μας καθιστά αναγκαστικά μέρος του.

Επιστημολογικά, σύστημα είναι οποιοδήποτε σύνολο από οντότητες ή υλικά αντικείμενα καθένα από τα οποία βρίσκεται σε αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση τουλάχιστον με ένα ακόμη στοιχείο του συνόλου. Ένα σύστημα μπορεί να απαρτίζεται από επιμέρους στοιχεία, αλλά και από υποσυστήματα. Σχεδόν όλες οι επιστήμες αντιμετωπίζουν τα πολυσύνθετα αντικείμενά τους ως συστήματα. Η βιολογία αντιμετωπίζει ως σύστημα κάθε σύνολο εμβίων και αβίων όντων, αλλά και ένα μεμονωμένο ον ή τα επιμέρους συστήματα του οργανισμού του. Η οικολογία μελετά...
με ανάλογο τρόπο τα οικοσυστήματα, η κυβερνητική και η πληροφορική βάζουν στα μικροσκόπιά τους τα αντίστοιχα τεχνικά συστήματα, και το ίδιο κάνουν από τη σκοπιά των ανθρώπινων σχέσεων όλες οι κοινωνικές επιστήμες. Ακόμη και η επιχειρησιακή έρευνα αντιμετωπίζει την επιχείρηση σαν έναν ενιαίο οργανισμό που συγκροτείται από εκατοντάδες επιμέρους στοιχεία, υποσυστήματα και δομές. Έναν οργανισμό ζωντανό, που αναπτύσσεται διαρκώς και «μαθαίνει», χάρη στα ενιαία συστήματα σκέψης που αποκτούν σταδιακά οι επιμέρους συντελεστές του. Η θεωρητική αντίληψη που ανέπτυξε τη δεκαετία του ’90 ο καθηγητής του MIT Peter Senge (Η Πέμπτη Αρχή) γύρω από την ικανότητα των ανθρωπογενών συστημάτων-οργανισμών να μαθαίνουν αποδείχθηκε εξαιρετικά χρήσιμη για τις πολυσχιδείς πολυεθνικές της λεγόμενης νέας οικονομίας και της μετα-φορντικής εποχής.

Βεβαίως, το τι μπορεί να σημαίνει αυτή η «μαθησιακή» διαδικασία για τους συντελεστές ενός κοινωνικού, οικονομικού, πολιτικού συστήματος, βίαιη, καταναγκαστική ή εκμαυλιστική, το αφηγείται η ιστορία του βραστού βατράχου (την παραθέτουμε δίπλα, στην εκδοχή του Daniel Quinn). Κάπως έτσι ο μέσος άνθρωπος καταδικάζεται σχεδόν να απολαμβάνει τον διά βρασμού θάνατό του -οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό- στο τσουκάλι του συστήματος. Το οποίο παραμένει μέχρι τέλους ένας πολυσύνθετος, μυστηριώδης και εκ πρώτης όψεως ακατανίκητος οργανισμός, κυριαρχούμενος από ολιγάρχες με τεράστιο πλούτο και επιρροή σε όλα τα άλλα επί μέρους συστατικά του συστήματος.

Το ελληνικό «σύστημα» περιγράφεται σαν μια πανευρωπαϊκή, αν όχι και παγκόσμια, ιδιαιτερότητα. Την τριετία του μνημονίου απασχόλησε ιδιαίτερα τον διεθνή Τύπο και κορυφαίους πολιτικούς εκπροσώπους των πιστωτών της χώρας το φαινόμενο μιας αχάριστης, διεφθαρμένης και άπληστης οικονομικής ελίτ, που δεν είχε την ευαισθησία να συμβάλει με οποιονδήποτε τρόπο στην αποτροπή της κατάρρευσης της χώρας. Η ιθύνουσα τάξη της χώρας επικρίνεται για φοροδιαφυγή, για διακίνηση μαύρου χρήματος, για διασπάθιση κοινοτικών και κρατικών πόρων, για σκανδαλώδη διαπλοκή με το πολιτικό σύστημα και για εξίσου σκανδαλώδη χειραγώγηση των ΜΜΕ τα οποία ελέγχει. Το τελευταίο διάστημα παρατηρούμε μια «αναβάθμιση» των επιθέσεων στην ελίτ του ελληνικού «συστήματος». Διεθνή ΜΜΕ στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη προχωρούν ένα βήμα παραπέρα, κατονομάζοντας και «στολίζοντας» με ποικίλες αποκαλύψεις και απαξιωτικές αναφορές τον «ανθό» της εγχώριας επιχειρηματικότητας.

Πριν από λίγες εβδομάδες, το γερμανικό περιοδικό «Stern» φιλοξένησε ένα εκτενέστατο και γλαφυρότατο ρεπορτάζ για τους άρχοντες της ελληνικής διαπλοκής. Παρήλαυναν εκεί οι κορυφαίοι των επιχειρηματικών ομίλων, με τα ονόματα, τον βίο και την πολιτεία τους: Μπόμπολας, Κόκκαλης, Βαρδινογιάννης, Λάτσης, Αγγελόπουλος κ.ά. Η περιγραφή της δράσης τους, διόλου κολακευτική. Βεβαίως, το «Stern», αν και θεωρείται αριστερόστροφο περιοδικό, ανήκει το ίδιο σε έναν κολοσσιαίο γερμανικό όμιλο, τον Bertelsmann, κάτοχο δεκάδων ΜΜΕ σε 50 χώρες, που απασχολεί πάνω από 100.000 άτομα και με αρκετά σκιώδες παρελθόν. Η οικογένεια Mohn που ίδρυσε τον όμιλο, μεταξύ άλλων, έχει κατηγορηθεί ότι έβγαλε τρελά λεφτά διεκπεραιώνοντας εκδοτικά και επικοινωνιακά την προπαγάνδα του ναζιστικού καθεστώτος. Απ’ αυτή την άποψη, μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι είναι ένα γνήσιο συστατικό του γερμανικού «συστήματος» διαπλοκής, όπως είναι η Siemens, η Deutsche Bank κι άλλοι γερμανικοί πολυεθνικοί όμιλοι που δεν ξεχειλίζουν άλλωστε από… πνεύμα και ηθική.

Ωστόσο, οι αναφορές αυτές στην «ιδιαίτερη ανηθικότητα» της ελληνικής ολιγαρχίας και στην «εξοργιστική» της απαίτηση να διατηρεί προνόμια, πολιτική ηγεμονία και απρόσκοπτη πρόσβαση στους πόρους της πτωχοποιημένης Ελλάδας προδίδουν την πρόθεση του γερμανικού -πρωτίστως- και άλλων «συστημάτων» να προωθήσουν κάποιου είδους «κούρεμα», μια ελεγχόμενη «κάθαρση» στην κορυφή της ελληνικής πυραμίδας, στο πλαίσιο μιας πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής «μηχανικής». Η ρητορική της Μέρκελ, οι εκμυστηρεύσεις του Σόιμπλε ακόμη και στον «ενοχλητικό» Τσίπρα, τα καρφιά του Γιούνκερ και των κοινοτικών επιτρόπων για τη φάμπρικα της φοροδιαφυγής των πλουσίων Ελλήνων, η βροχή από λίστες κατόχων του πλούτου δεν είναι, προφανώς, μια ηθική αφύπνιση της γερμανικής ελίτ και της ευρωκρατίας για την απαλλαγή της αναξιοπαθούσας ελληνικής κοινωνίας από την άθλια ελίτ της. Αλλά μια εξόφθαλμη πρόθεση να καταστήσουν το ελληνικό «σύστημα» «υποσύστημα» του γερμανικού και άλλων ευρωπαϊκών «συστημάτων».

Αυτό μπορεί να δώσει την εντύπωση ότι οι Γερμανοί ηγεμόνες και η τρόικα σε τελική ανάλυση μπορούν να προσφέρουν και κάτι καλό στις υποτελείς τάξεις της ελληνικής κοινωνίας που υφίστανται τα δεινά του μνημονίου. Μια εφαρμογή, μάλιστα, της λογικής «ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος μου» μπορεί να καταλήξει στην προσδοκία πως οι Γερμανοί και λοιποί τροϊκανοί «φίλοι» μας θα πετύχουν τη νίκη που δεν πέτυχε εδώ και δεκαετίες το προλεταριάτο και η Αριστερά εις βάρος της ιθύνουσας τάξης. Μη φάτε, θα έχουμε… βατραχόσουπα.

Πρόκειται για μαγική εικόνα και, ενδεχομένως, για μια πολύ βολική θέση για τους Έλληνες Κροίσους -με 6, με 10 ή με 12 γράμματα- που από διώκτες εμφανίζονται διωκόμενοι. Επίσης, είναι μια βολική εικόνα για την τρόικα, η οποία εμφανίζεται ως Εξολοθρευτής Άγγελος έτοιμος να αποδώσει οδυνηρή δικαιοσύνη. Η πραγματικότητα είναι πως η εγχώρια ολιγαρχία, επώνυμη ή αφανής, ουδέποτε ενοχλήθηκε ιδιαίτερα από τον ρόλο του υποτελούς, του πελάτη, του προμηθευτή ή του υπεργολάβου των ελίτ των χωρών που έριχναν τη βαριά σκιά της επιρροής τους στη χώρα. Κι αν με το ένα χέρι φρόντιζε να εξασφαλίζει την ευμένεια και τις εξυπηρετήσεις του ελλαδικού πολιτικού προσωπικού, το άλλο χέρι λάδωνε τις πολιτικές και οικονομικές «μηχανές» των μεγάλων «συμμάχων» που χρησιμοποιούν το ελληνικό κράτος σαν σούπερ μάρκετ των υπηρεσιών τους. Γι’ αυτό και η ελληνική επιχειρηματική αφρόκρεμα εμφανίζεται κατακερματισμένη σε σφαίρες γερμανικής, αμερικανικής, γαλλικής ή ρωσικής επιρροής. Ο ρόλος του ντίλερ ήταν έτσι κι αλλιώς εξαιρετικά προσοδοφόρος για να προσβλέπουν σε κάτι καλύτερο.

Το αποτέλεσμα είναι ότι το απειλούμενο σήμερα ελληνικό «σύστημα» διαπλοκής στην πραγματικότητα απαρτίζεται από «υποσυστήματα» ξένων «συστημάτων». Ως εκ τούτου, ένα ριζικό κούρεμα της «άπληστης» ελληνικής ελίτ θα είχε νόημα μόνον εφόσον οι Γερμανοί, οι Γάλλοι, οι Αμερικανοί, οι Άραβες, οι Ισραηλινοί ή οι Ρώσοι «φίλοι» μας είχαν αποφασίσει να τους υποκαταστήσουν και στον πλούτο που κατέχουν και στις δουλειές που διεκπεραιώνουν. Πράγμα δαπανηρό και ασύμφορο. Αφήστε δε που, προηγούμενα, θα πρέπει να ξεπεράσουν διόλου αμελητέους δικούς τους ανταγωνισμούς και να καταλήξουν σε μια Γιάλτα για τη νομή του ελληνικού οικοπέδου.

Το πιθανότερο είναι, λοιπόν, ότι οι Γερμανοί και οι άλλοι ηγεμόνες της χώρας, με την πληθωρική τους ηθικολογία κατά των Ελλήνων ολιγαρχών, εφαρμόζουν τη διαδικασία εκπαίδευσης του «συστήματος» και των επιμέρους συντελεστών του, σύμφωνα με τις Πέντε Αρχές του Peter Senge που προαναφέραμε και την «παιδαγωγική» του βατράχου. Κατά την οποία ο βάτραχος, αντί να πεταχτεί στο κοχλαστό νερό, με κίνδυνο να πηδήξει αυτομάτως από το τσουκάλι, τοποθετείται σε χλιαρό νερό για να εξοικειωθεί με τη σταδιακή άνοδο της θερμοκρασίας του. Είναι πλέον ή βέβαιον ότι οι τροϊκανοί προστάτες μας θα αποσύρουν εγκαίρως το τσουκάλι απ’ τη φωτιά, πριν η ψυχρόαιμη σαν τους βατράχους ελληνική ελίτ γίνει θερμόαιμη και πριν γίνει κυριολεξία το παλιό αναρχοχαρούμενο σύνθημα: «Βραστούς, βραστούς θα φάμε τους αστούς και τους γραφειοκράτες στον φούρνο με πατάτες». Είπαμε, μη φάτε, έχουμε βατραχόσουπα.

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΑΞΙΑ

Οι μελετητές των συστημάτων μάς έδωσαν μια χρήσιμη αλληγορία για ένα είδος ανθρώπινης συμπεριφοράς, το φαινόμενο του βρασμένου βατράχου. Το φαινόμενο έχει ως εξής:  Αν πετάξεις έναν βάτραχο σε βραστό νερό, αυτός φυσικά θα προσπαθήσει μανιωδώς να πεταχτεί έξω. Όμως, αν τον βάλεις απαλά σε μια κατσαρόλα με χλιαρό νερό, για κάμποση ώρα θα κολυμπήσει εκεί αρκετά ήρεμα. Καθώς η θερμοκρασία του νερού θα ανεβαίνει, το βατραχάκι θα βυθίζεται σε έναν ήρεμο λήθαργο, ακριβώς όπως αντιδρούμε εμείς στο ζεστό μπάνιο. Και σε λίγο, μ’ ένα χαμόγελο στο πρόσωπο, θα εγκαταλειφθεί στον βρασμό του μέχρι θανάτου.

Γνωρίζουμε όλοι ιστορίες βατράχων που πετάχτηκαν στο βραστό νερό. Για παράδειγμα, ένα νεαρό ζευγάρι που βυθίστηκε σε καταστροφικό χρέος από μια απρόβλεπτη περιπέτεια υγείας. Το αντίθετο παράδειγμα, του βατράχου που βράζεται χαμογελαστός, είναι το νεαρό ζευγάρι που χρησιμοποιεί σταδιακά την πιστοληπτική του αξιοπιστία και δανείζεται μέχρι να βυθιστεί σε ένα εξίσου καταστρεπτικό χρέος. 

Daniel Quinn, «Η Ιστορία του Β»