“Μόλις οι πολίτες σταματήσουν να θέτουν σε προτεραιότητα το ενδιαφέρον
να μετέχουν στα κοινά και προτιμήσουν να συνεισφέρουν με το πορτοφόλι τους παρά
με την προσωπική παρουσία τους, το κράτος πλησιάζει ήδη στην καταστροφή του.
Πρέπει να εκστρατεύσουν ; Πληρώνουν στρατεύματα και κάθονται σπίτι τους. Πρέπει
να πάνε στη συνέλευση ; Διορίζουν βουλευτές και μένουν στο σπίτι τους. Λόγω
οκνηρίας και οικονομικής ευχέρειας αποκτούν εντέλει στρατιώτες για να
υποδουλώνουν την πατρίδα τους και βουλευτές για να την ξεπουλούν” [1]
Τα προβλήματα με την
εφαρμογή της δημοκρατίας στα σύγχρονα κράτη και ποιες είναι οι προϋποθέσεις για
την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας :
Το μέγεθος των
σύγχρονων κρατών, τόσο σε έκταση όσο και σε πληθυσμό εμποδίζει την εφαρμογή της
άμεσης δημοκρατίας. Με εκατομμύρια (ή και δισεκατομμύρια) πολίτες σε κάθε
έθνος-κράτος δεν μπορεί να γίνεται λόγος για άμεση δημοκρατία, δηλαδή για
διακυβέρνηση όπου ο λαός ασκεί ο ίδιος εξουσία χωρίς τη διαμεσολάβηση
αντιπροσώπων. Αυτό είναι το κύριο επιχείρημα των σύγχρονων αλλά και παλαιότερων
αρνητών της άμεσης δημοκρατίας......
Κρύβονται πίσω από μια υποτιθέμενη εκλογίκευση για να μην δείξουν την απέχθεια τους για τη δημοκρατία όπως αυτή εκφράζεται ως εξουσία του λαού.
Κρύβονται πίσω από μια υποτιθέμενη εκλογίκευση για να μην δείξουν την απέχθεια τους για τη δημοκρατία όπως αυτή εκφράζεται ως εξουσία του λαού.
Ο Rousseau γράφει στο Κοινωνικό Συμβόλαιο : “…δεν υπήρξε ποτέ πραγματική δημοκρατία, και
ούτε θα υπάρξει ποτέ. Είναι αντίθετο στη φυσική τάξη να κυβερνά η πλειοψηφία
και να κυβερνάται η μειοψηφία. Δεν μπορούμε να φανταστούμε το λαό να βρίσκεται
διαρκώς σε συνελεύσεις για τις δημόσιες υποθέσεις· αντιλαμβανόμαστε εύκολα ότι
ο λαός δεν θα μπορούσε να συγκροτήσει επιτροπές γι’ αυτόν το σκοπό χωρίς να
αλλάξει η μορφή διοίκησης. “ Και συνεχίζει λίγο παρακάτω : Στη πραγματικότητα, η [δημοκρατική] κυβέρνηση
προϋποθέτει το συνδυασμό πολλών παραγόντων. Πρώτον, ένα πολύ μικρό κράτος όπου
ο λαός εύκολα μπορεί να συγκεντρωθεί και κάθε πολίτης μπορεί να γνωρίζει εύκολα
όλους τους άλλους.” [2]
Και κατά κάποιο τρόπο ολοκληρώνει τη σκέψη επί του θέματος
στο κεφάλαιο 8 του Κοινωνικού συμβολαίου όπου αναφέρει : “ Η μοναρχία λοιπόν ταιριάζει στα πλούσια έθνη, η αριστοκρατία στα μέτρια
σε πλούτο και μέγεθος κράτη, ενώ η δημοκρατία στα μικρά και φτωχά κράτη.”
[3].
Αρχικά παρατηρούμε ότι ο Rousseau αναφέρεται στην άκρατον
(αμιγή) δημοκρατία, όπως θα έλεγε ο Αριστοτέλης, όπου ο κυρίαρχος (λαός)
επωμίζεται το σύνολο των αρμοδιοτήτων του ηγεμόνα (κυβέρνησης). Από μια σκοπιά,
λοιπόν, έχει απόλυτο δίκιο καθώς ποτέ δεν υπήρξε και ούτε θα υπάρξει καθεστώς
στο οποίο όλες οι αποφάσεις θα λαμβάνονται πάντα από το σύνολο του λαϊκού
σώματος. Πάντα θα υπάρχει μια μορφή εκπροσώπησης. Ακόμη και στην αρχαία Αθήνα ο
εκπρόσωπος της κοινότητας ήταν το σύνολο των Αθηναίων οι οποίοι συμμετείχαν
εκείνη τη στιγμή στη συνέλευση των πολιτών. Όμως με αυτή τη προσέγγιση
υποβαθμίζουμε το νόημα της δημοκρατίας. Η αξία της δημοκρατίας έγκειται όχι
τόσο στο θέμα της εκπροσώπησης, η οποία στο κάτω-κάτω μπορεί να ελεγχθεί χωρίς
να βλάψει το πολίτευμα (άμεση ανάκληση, συχνός απολογισμός κ.α), αλλά στην
ισοτιμία των πολιτών όσον αφορά στη συμμετοχή τους στην άσκηση της εξουσίας.
Από αυτή τη σκοπιά ο Rousseau έχει άδικο.
Παρολαυτά πρέπει να σημειώσουμε ότι η ιστορία έδωσε κάποιο δίκιο στον
Rousseau σε ότι αφορά στην άποψη του ότι η άμεση δημοκρατία είναι εφικτή σε
μικρά κράτη καθώς μόνο σε ένα μικρό, για τα σύγχρονα δεδομένα, κράτος
εφαρμόστηκε η άμεση δημοκρατία. Και αυτό το κράτος είναι η αρχαία Αθήνα κατά τη
περίοδο 462-322 π.Χ.
Το πολιτικό σώμα στην αρχαία Αθήνα ήταν 35.000-40.000 Αθηναίοι από τους οποίους έπρεπε, για θέματα που απαιτούσαν αυξημένη πλειοψηφία, να συνεδριάζουν 6.000 πολίτες ώστε η συνέλευση να είναι αντιπροσωπευτική (απαρτία). [4]. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι ήταν εύκολη η συμμετοχή στα κοινά των αρχαίων Αθηναίων, ειδικά για τους φτωχούς Αθηναίους της τέταρτης τάξης των Θητών. Οι συνελεύσεις γίνονταν εργάσιμη μέρα και δεν ήταν εύκολο να παίρνουν μέρος όλοι οι πολίτες, καθώς οι φτωχοί δεν μπορούσαν να μην δουλέψουν και να χάσουν το μεροκάματο τους. Οι πλούσιοι των δύο ανώτερων τάξεων, των Πεντακοσιομεδίμνων και των Ιππέων, μπορούσαν αντιθέτως εύκολα να συμμετέχουν σε κάθε συνέλευση των πολιτών. Οι Αθηναίοι, λοιπόν, μετά την επιτυχή έκβαση της επανάστασης του λαϊκού κινήματος το 462 π.Χ πήραν μια σειρά μέτρα για να μην αφήσουν στις ταξικές διαφορές να υπονομεύσουν τις αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ένα από αυτά ήταν η θεσμοθέτηση του βουλευτικού μισθού για τους βουλευτές και του δικαστικού μισθού για τους δικαστές των δικαστηρίων της Ηλιαίας. Αργότερα ο Περικλής πρότεινε και το κατάφερε να περάσει απόφαση η οποία καθιέρωνε και τον εκκλησιαστικό μισθό, ο οποίος ουσιαστικά αποζημίωνε τους πολίτες που συμμετείχαν στην Εκκλησία του Δήμου. Άρα μια πρώτη παρατήρηση είναι ότι όταν ο λαός ασκήσει την εξουσία και καταφέρει να εκφραστεί πρωτογενώς θα βρει τρόπους για να προστατεύσει την εξουσία του. Τώρα όσον αφορά στο δεύτερο σκέλος της σκέψης του Rousseau περί πλούτου, είναι εύκολο να δείξουμε ότι η δημοκρατία όχι μόνο δεν εμποδίζει την οικονομική ανάπτυξη του κράτους αλλά αντιθέτως την ενισχύει σε σημείο που π.χ η αρχαία Αθήνα σε όλη αυτή τη δημοκρατική της περίοδο (με μικρές μόνο διακοπές) εξελίχθηκε όχι μόνο σε μια στρατιωτική αλλά και σε μια οικονομική αυτοκρατορία με εμπορική υπεροχή έναντι όλων των υπολοίπων πόλεων-κρατών της Ελλάδας. Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρουμε ότι και μετά την αρχαία Αθήνα υπήρξαν περιπτώσεις όπου ακόμη και σε υπερ-κράτη εφαρμόστηκαν μέτρα αυτοδιαχείρισης των διάφορων κοινοτήτων προσεγγίζοντας έτσι την ιδέα της άμεσης Δημοκρατίας. Μερικά ιστορικά παραδείγματα είναι οι αποικίες της Νέας Αγγλίας κατά την Αμερικανική Επανάσταση (αλλά και αργότερα)[5], τα καντόνια Appenzell Innerrhoden και Glarus στην Ελβετία σήμερα, η Κομμούνα του Παρισιού, τα σοβιέτ κ.α. Με λίγα λόγια καταλήγουμε στο ότι αν όντως οι πολίτες τελικά επιθυμούν τη δημοκρατία τότε θα μπορούσε να διαιρεθεί σε επιμέρους τμήματα η κοινότητα μέχρις ότου να γίνει συμβατή με τις ανάγκες της άμεσης δημοκρατίας. Στο προβληματισμό μας σήμερα για το θέμα δεν μπορούμε φυσικά να παραλείψουμε τις δυνατότητες που μας παρέχουν το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ώστε να απαλείψουμε το πρόβλημα της απόστασης και του μεγέθους των σύγχρονων κρατών.
Οι ταξικές ανισότητες στις σύγχρονες κοινωνίες έχουν φτάσει σε τέτοιο
επίπεδο ώστε η οικονομική εξουσία να ταυτίζεται με την πολιτική. Στη σύγχρονη εποχή όπου οι 100 πιο πλούσιοι
άνθρωποι του κόσμου έχουν όλοι μαζί περιουσία που ανέρχεται στο εξωφρενικό ποσό
των 1,9 τρις $ [6] και το χρήμα είναι ταυτόχρονα το παγκοσμίως αποδεκτό μέσο
πληρωμής αλλά και μέσο αποθησαυρισμού (πλουτισμού) χωρίς εγγενή όρια
(χαρακτηριστικά που το καθιστούν την πιο τρομερή μορφή κοινωνικής ισχύος),
προκύπτει ότι δεν μπορούν να υπάρξουν και να λειτουργήσουν οι βασικές αρχές της
δημοκρατίας, που είναι η ισηγορία, η ισονομία και η παρρησία. Με άλλα λόγια
είναι δύσκολο σήμερα να επιτευχθεί αυτό που κατάφεραν οι αρχαίοι Αθηναίοι,
δηλαδή δημοκρατία που να μην καταργεί τις τάξεις αλλά να παρακάμπτει τις
ταξικές διακρίσεις όταν πρόκειται για την ισότητα των δικαιωμάτων στην άσκηση
της εξουσίας όλων των πολιτών. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που, μαζί
με τα άλλα όρια της αθηναϊκής δημοκρατίας (δουλεία, θέση της γυναίκας, σχέση με
τις άλλες πόλεις κ.α), μας κάνουν να αντιμετωπίζουμε την αρχαία αθηναϊκή
δημοκρατία όχι ως ένα χαμένο πρότυπο αλλά ως “σπέρμα σκέψης’ (όπως συχνά
ονόμαζε το παράδειγμα της αρχαίας Αθήνας ο Καστοριάδης), το οποίο η ανθρωπότητα
οφείλει να εξελίξει προσαρμόζοντας το στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες της
σύγχρονης πραγματικότητας αν θέλει να ελπίζει όχι μόνο σε ένα καλύτερο μέλλον
αλλά σε ένα μέλλον γενικότερα.
Για να διαπιστώσουμε ότι το μέλλον της ανθρωπότητας είναι
ζοφερό και αβέβαιο δεν χρειάζεται παρά να δούμε τις δηλώσεις του Paul Krugman
στο CNN, ο οποίος ουσιαστικά αναγνωρίζει ότι μόνο με μια νέα στρατιωτικοποίηση
των οικονομιών (γιγάντωση του στρατιο-βιομηχανικού συμπλέγματος) και με έναν
νέο παγκόσμιο πόλεμο θα βγει η παγκόσμια οικονομία από τη κρίση. [7] Με τα όπλα που διαθέτουμε σήμερα ένας νέος
παγκόσμιος μόνο τον Einstein μπορεί να επιβεβαιώσει. Πιθανόν ο λόγος του
Περικλή στον Eπιτάφιο να είναι εξόχως διδακτικός όσον αφορά στα παραπάνω: “πλούτῳτε ἔργου μᾶλλον καιρῷ ἢ λόγου κόμπῳχρώμεθα, καὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁμολογεῖν τινὶ αἰσχρόν, ἀλλὰ
μὴ διαφεύγειν ἔργῳ αἴσχιον.” Δηλαδή “Μεταχειριζόμαστε
τον πλούτο περισσότερο σαν μια ευκαιρία έργων παρά σαν αφορμή κομπορρημοσύνης,
το να ομολογεί δε κανείς την φτώχεια του δεν είναι ντροπή, είναι όμως
αισχρότερο να μην προσπαθεί να την αποφύγει με την εργασία.” Και λίγο πιο κάτω
: “τὸ γὰρ φιλότιμον ἀγήρων μόνον, καὶ οὐκ
ἐν τῷ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίας τὸ κερδαίνειν, ὥσπερ τινές φασι, μᾶλλον τέρπει, ἀλλὰ τὸ
τιμᾶσθαι.” Το οποίο μεταφράζεται: “Γιατί
το μόνο που δεν γερνά είναι ο πόθος για δόξα, και στην ηλικία που ο άνθρωπος
δεν μπορεί να προσφέρει τίποτε, δεν είναι, όπως λεν μερικοί, το κέρδος [του
χρήματος] που δίνει τη μεγαλύτερη τέρψη, αλλά οι τιμές[η δόξα].”
Η δημοκρατία είναι το
πολίτευμα που απαιτεί τη μέγιστη δυνατή επαγρύπνηση και θάρρος από τους πολίτες
ώστε να την διαφυλάξουν από τον εκφυλισμό ή την ανατροπή. O Rousseau
περιγράφει αυτή την απαίτηση της δημοκρατίας πολύ εύστοχα: “… δεν υπάρχει μορφή διακυβέρνησης τόσο επιρρεπής σε εμφυλίους πολέμους
και εσωτερικές διαμάχες όσο η δημοκρατική ή λαϊκή, καθώς καμία άλλη δεν τείνει
τόσο έντονα και διαρκώς να αλλάζει μορφή, και να ζητά μεγαλύτερη επαγρύπνηση
και θάρρος για να διατηρηθεί η δική της μορφή. Κυρίως σε αυτή την πολιτική
σύσταση πρέπει ο πολίτης να οπλίζεται με δύναμη και σταθερότητα και να
επαναλαμβάνει κάθε μέρα της ζωής του από τα βάθη της καρδιάς του ότι έλεγε ένας
ενάρετος Παλατίνος στη Δίαιτα της Πολωνίας : Malopericulosam libertatem quam
quietum servitium (Καλύτερα μια ελευθερία γεμάτη κινδύνους παρά μια ήσυχη
σκλαβιά). Αν υπήρχε λαός θεών, θα κυβερνόταν δημοκρατικά. Μια τόσο τέλεια
διακυβέρνηση δεν ταιριάζει σε ανθρώπους.” [8] Ο Θουκυδίδης στην παράγραφο
43 του επιταφίου του Περικλή αναφέρει :
“οὓς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ' ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον
κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους.” Λέει δηλαδή ότι δεν
υπάρχει ευτυχία χωρίς ελευθερία ούτε ελευθερία χωρίς εὔψυχον (καλή ψυχή),
δηλαδή χωρίς θάρρος. Απορρέει λοιπόν το εξής δίλημμα για το σύγχρονο άνθρωπο :
Ελευθερία ή ησυχία. Πρέπει όλοι μας να διαλέξουμε.
Το θεμελιώδες αξίωμα
της δημοκρατίας είναι η επαρκής, στο μέτρο του δυνατού, πληροφόρηση του κόσμου.
Αυτό εκφράζεται από τη φράση του Περικλή στον επιτάφιο : “ἔνι τε
τοῖς αὐτοῖς οἰκείων ἅμα καὶ πολιτικῶν ἐπιμέλεια, καὶ ἑτέροις πρὸς ἔργατετραμμένοις
τὰ πολιτικὰ μὴ ἐνδεῶς γνῶναι·”. Η οποία μεταφράζεται ως εξής : “Επί πλέον, οι ίδιοι εμείς είμαστε σε θέση να
φροντίζουμε ταυτόχρονα για τις ιδιωτικές μας υποθέσεις και για τις υποθέσεις
της πόλης μας, και ενώ ασχολούμαστε με διαφορετικά επαγγέλματα κατέχουμε καλά
τα πολιτικά ζητήματα.” Εδώ πρέπει να σταθούμε, καθώς όλοι μας γνωρίζουμε
ότι στις σύγχρονες κοινωνίες η πολιτική ζωή του κράτους είναι οργανωμένη έτσι
ώστε να κρύβει από τους πολίτες την αλήθεια και οι αποφάσεις παίρνονται στα
παρασκήνια με αποτέλεσμα ο απλός πολίτης να μην μπορεί εύκολα να σχηματίσει
γνώμη για το ποιος φταίει για τις δυστυχίες του και να σκεφτεί με ‘φρόνησιν’
για το τι πρέπει να γίνει. Η γνώση στην αρχαία Αθήνα προερχόταν από την
εκπαίδευση όχι μόνο στο σχολείο και στην ‘οικίαν’ (οικογένεια) αλλά και μέσω της
ενασχόλησης με τις δημόσιες υποθέσεις. Ο Σιμωνίδης έλεγε : “Πόλις άνδρα
διδάσκει”. Η καταγραφή των νόμων της πολιτείας σε μάρμαρο σε σημείο που όλοι
μπορούσαν να τους δουν και η συμμετοχή των πολιτών στα δικαστήρια της Ηλιαίας
(με κλήρωση) και στην Εκκλησία του δήμου ανέβαζε το διανοητικό επίπεδό τους σε
πολύ υψηλότερα επίπεδα από πολίτες οποιασδήποτε άλλης κοινότητας αρχαίας ή
σύγχρονης. Έτσι ήταν εξαιρετικά δύσκολο να ξεγελάσεις το λαό.
Επίσης εδώ ο Θουκυδίδης δια στόματος Περικλή θίγει το ζήτημα
του καταμερισμού της εργασίας, ο οποίος
στις σύγχρονες κοινωνίες φτάνει στο σημείο να συμπεριλαμβάνει και τη πολιτική.
Είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι στην αρχαία Αθήνα όποιος έλεγε ότι είναι
ειδικός στις κυβερνητικές υποθέσεις θα γινόταν περίγελος. Στο μυαλό των αρχαίων
Αθηναίων η πολιτική άνηκε στο χώρο της δόξας και όχι της επιστήμης. Και όμως
στα σύγχρονα κράτη είναι απολύτως φυσικό και σχεδόν καθολικά αποδεκτό ότι κάθε
τέσσερα ή πέντε χρόνια θα επιλέξουμε ανάμεσα σε κάποιος ανθρώπους οι οποίοι
παρουσιάζονται ως επαγγελματίες πολιτικοί, δηλαδή ειδικοί επί των πολιτικών
ζητημάτων, πολιτικοί επιστήμονες ή γενικά ειδικοί στη διακυβέρνηση. Ο θεσμός
των εκλογών, κατά συνέπεια, της αστικής ‘δημοκρατίας’ είναι εντελώς παράλογος
και άκρως αντιφατικός. Γιατί πως αλλιώς μπορούμε να ονομάσουμε ένα θεσμό που
υποτίθεται προσήκει στη δημοκρατία αλλά στη πραγματικότητα διαιωνίζει και
εξασφαλίζει μόνο τον αριστοκρατικό τρόπο διακυβέρνησης (επιλογή του άριστου
ανάμεσα στους υποψηφίους).
Η αγάπη για τα κοινά.
Όλες οι κοινωνίες σήμερα σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό αποτελούνται από
πολίτες οι οποίοι επηρεασμένοι από μια μακρά ιστορική εξέλιξη του
φιλελευθερισμού και της υπεροχής της καπιταλιστικής ιδεολογίας διέπονται από
έναν στυγνό ατομισμό και δεν ενδιαφέρονται να επενδύσουν στις δημόσιες
υποθέσεις. Ο σύγχρονος άνθρωπος μοιάζει περισσότερο με τον ορισμό που έδινε ο
Πλάτων στη Πολιτεία για το δίκαιο άνδρα και το καλό πολίτη : το αυτόν πράττειν
καί μή πολυπραγμονείν. Δηλαδή να ασχολείται κανείς με τις δικές του υποθέσεις
και να μην κάνει πολλά πράγματα για τα οποία κανείς δεν ζήτησε τη γνώμη του.
Δεν πρέπει να μας κάνει λοιπόν εντύπωση το γεγονός ότι πουθενά στο κόσμο δεν
έχουμε δημοκρατία, όταν ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ο ιδανικός πολίτης ενός
αυταρχικού και ολοκληρωτικού καθεστώτος. Ο Περικλής λέει ξεκάθαρα πως
αντιμετώπιζαν αυτού του είδους τους πολίτες στην αρχαία Αθήνα :
“…μόνοι γὰρ τόν τε μηδὲν τῶνδε μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα, ἀλλ' ἀχρεῖον
νομίζομεν ”. Δηλαδή : “Γιατί είμαστε
ο μόνος λαός που αυτόν που δε μετέχει στα κοινά δεν τον θεωρούμε φιλήσυχο αλλά
άχρηστο (παράσιτο)”
Η δουλεία επέτρεψε
την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας. Αυτό είναι ένα επιχείρημα το οποίο έρχεται
πρώτο στα χείλη των απανταχού αριστεριστών. Είναι φυσικά ότι πιο απλοϊκό και
ότι πιο αισχρό έχει εφεύρει ο άνθρωπος για να υποβαθμίσει τη σημασία που έχει
για τους σύγχρονους πολιτικούς αγώνες το παράδειγμα της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Επομένως επιτρέπει στα ίδια άτομα να εξιδανικεύουν αναίσχυντα ολοκληρωτικά
καθεστώτα του παρελθόντος αλλά και να προτείνουν ως ιδανικές λύσεις αυτές που
προέρχονται από “τις πιο παρωχημένες
ιδέες περί σοσιαλισμού και κομμουνισμού, που προσιδιάζουν περισσότερο σε σέχτες
του 19ου αιώνα, [και] οι οποίες ονειρεύονταν να επιβάλουν στην κοινωνία την
πειθαρχία και την ισότητα ενός στρατώνα” [9] . Συγκεκριμένα ο Harman
αναφέρει για τη δουλεία στην αθηναϊκή δημοκρατία: “… το ζήτημα δεν είναι η αναλογία των δούλων σε σχέση με τον πληθυσμό,
ούτε καν η συμβολή της εργασίας τους στο συνολικό κοινωνικό προϊόν. Σημασία
έχει πόσο σημαντικοί ήταν οι δούλοι για την παραγωγή πλεονάσματος, γιατί χωρίς
αυτό το πλεόνασμα η άρχουσα τάξη δεν θα μπορούσε να απολαμβάνει μια αργόσχολη
ζωή…” Και λίγο πιο κάτω συμπληρώνει : “Σε
πολλά κράτη, κατεξοχήν στην Αθήνα, η πίεση εκ των κάτω έφερε ακόμη πιο
ριζοσπαστικές αλλαγές- την αντικατάσταση του ολιγαρχικού πολιτεύματος ή της
τυραννίας από τη δημοκρατία. Η λέξη σημαίνει κυριολεκτικά “λαϊκή κυριαρχία”.
Στην πραγματικότητα δεν αφορούσε ποτέ ολόκληρο το λαό, αφού απέκλειε τους
δούλους, τις γυναίκες και τους κατοίκους της πόλης που δεν ήταν πολίτες της-
τους μετοίκους, στους οποίους ανήκε μεγάλο μέρος των εμπόρων και των βιοτεχνών.
Ούτε αμφισβητούσε τη συγκέντρωση ιδιοκτησίας- και δούλων- στα χέρια των
πλουσίων. Αυτό δεν πρέπει να εκπλήσσει, αφού η ηγεσία αυτών των δημοκρατικών
δυνάμεων ήταν συχνά στα χέρια αντιφρονούντων πλούσιων γαιοκτημόνων, που
υιοθετώντας κάποια αιτήματα του λαού, προωθούσαν τις δικές τους πολιτικές
θέσεις.” [10]
Αυτό το απόσπασμα συσσωρεύει όλη τη προπαγάνδα για την
αρχαία Αθήνα και μας επιτρέπει να καταλάβουμε πόσο άστοχοι μπορούν να είναι σε
ουσιώδη θέματα ακόμη και διακεκριμένοι ‘θεωρητικοί’ του Μαρξισμού όπως ο
Harman. Καταρχάς δεν υπάρχει καμία αναφορά σε έναν από τους μεγαλύτερους
επαναστάτες όλως των εποχών, που δεν είναι άλλος από τον Εφιάλτη του Σοφωνίδου
(και στον Αρχέστρατο). Για έναν επαναστάτη όπως ο Harman αυτό είναι απλά
ανεπίτρεπτο. Αλλά αυτή είναι μοίρα όσων θεωρούν ότι η ιστορία ξεκινάει από το
1789 και μετά. Έπειτα αφήνεται να εννοηθεί ότι η δημοκρατία ήταν μια διαχρονική
έννοια και απλώς ο λαός των Αθηνών κατάφερε να την εγκαθιδρύσει. Τα σχόλια
περιττεύουν… Τέλος μιλάει για τη δουλεία λες και ήταν η αναγκαία και ικανή
συνθήκη για την καθιέρωση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Φυσικά δεν ήταν ούτε
αναγκαία καθότι η αρχαία Αθήνα βασιζόταν όπως έλεγε και ο ίδιος ο Marx στους
βιοτέχνες και τους μικροκαλλιεργητές [11] παρά στους δούλους, αλλά ούτε και
ικανή συνθήκη καθώς όλες σχεδόν οι πόλεις-κράτη είχαν δούλους αλλά δεν διέθεταν
δημοκρατία.
Εκείνο που έχει σημασία είναι να δούμε αν άλλαξε η ζωή των
δούλων τη περίοδο 462-322 π.Χ. Όντως άλλαξε και μάλιστα προς το καλύτερο. Όπως
αναφέρει ο Ρήγας : “Την περίοδο της
δημοκρατίας η κατάσταση του δούλου στην Αθήνα άλλαξε ριζικά. Ο δούλος για πρώτη
φορά θεωρείται ανθρώπινο ον. Ο ιδιοκτήτης του δούλου όχι μόνο δεν έχει δικαίωμα
ζωής και θανάτου επί αυτού, αλλά δεν έχει καν το δικαίωμα ούτε να τον
προσβάλλει. Οι Αθηναίοι παραχώρησαν στους δούλους το δικαίωμα να ντύνονται όπως
και οι ελεύθεροι πολίτες και να μιλούν ελεύθερα με όλο τον κόσμο. …Οι δούλοι που
δεν έμεναν στο σπίτι του κυρίου τους είχαν πλήρη ανεξαρτησία στην καθημερινή
ζωή τους και το δικαίωμα να δημιουργήσουν οικογένεια”[12] Έπειτα είναι σχεδόν παράλογο να κατηγορούμε
τους Αθηναίους ότι δεν άκουσαν τους σοφιστές (όπως τον Αλκιδάμα) και δεν κατάργησαν
τη δουλεία, όταν σήμερα οι δούλοι αριθμούν περί τα 27 εκατομμύρια σε όλο τον κόσμο, επίπεδα που ξεπερνούν κάθε
ιστορικό προηγούμενο. [13]
Ποιος είναι ο τελικός
σκοπός της δημοκρατικής θέσμισης
Όλες οι φιλοσοφίες
της ιστορίας προσπάθησαν να δώσουν έναν κάποιο ορισμό των σκοπών της ανθρώπινης
ζωής και επομένως των σκοπών της κοινωνικής ζωής. Ο Αριστοτέλης ήταν ο
εμπνευστής του ρεύματος που ξεκινούσε με την ιδέα της ανθρώπινης φύσης. Οπότε η
ιστορία θα ήταν ο χωροχρόνος όπου το ανθρώπινο όν πραγματοποιεί μια ‘φύσιν’. Η
‘φύσις’ στην Αριστοτελική φιλοσοφία είναι και ο σκοπός, το τέλος. Ο σκοπός
είναι δηλαδή εμμενής, σύμφυτος στο ανθρώπινο ον. “η ουσία ενός όντος είναι το τι ήν
είναι” , δηλαδή η ουσία ενός όντος είναι αυτό που προοριζόταν από την
αιωνιότητα να γίνει. Η εκπλήρωση του ‘τέλους’ είναι η ‘ουσία’. Το άλλο μεγάλο
ρεύμα είναι αυτό στο οποίο ανήκει και ο Πλάτων και το οποίο ουσιαστικά αποτελεί
ένα είδος θεολογικής-φιλοσοφίας, όπου επιχειρείται να τεθεί η θεολογία σε
ορθολογική βάση. Άρα όλες οι σύγχρονες φιλοσοφίες της ιστορίας είναι είτε
αριστοτελικές είτε θεολογικές. Ο Marx για παράδειγμα είναι κατεξοχήν
αριστοτελικός αφού ισχυρίζεται ότι το τέλος του ανθρώπινου όντος είναι ο κομμουνιστικός,
ο ‘ολόκληρος’ άνθρωπος. Από την άλλη, όμως, είναι και ξεκάθαρα φιλελεύθερος
καθότι πιστεύει ότι ο τελικός στόχος είναι μια κομμουνιστική κοινωνία, χωρίς
Κράτος, ταξικούς διαχωρισμούς και γενικά χωρίς κανέναν άλλο θεσμό, όπου ο
άνθρωπος θα απελευθερωθεί από την καταπίεση και σύμφωνα με τη φύση του θα
αυτορυθμίζεται. Οπότε στο μυαλό του Marx η επανάσταση είναι η παλινόρθωση (όχι
με την έννοια της Γαλλικής Παλινόρθωσης), η επιστροφή του ανθρώπου στη φύση
του. Είναι η βίαιη, η ριζική εκπλήρωση του πεπρωμένου του. Έτσι και ο Rousseau
όταν επικαλείται τη φύση του ανθρώπου ουσιαστικά αναφέρεται σε αυτό τον
αριστοτελικό κανόνα του όντος.
Φυσικά υπάρχει ανθρώπινη φύση, η οποία κατά τη γνώμη μου,
εκφράζεται μέσω της διαλεκτικής σχέσης γονιδιώματος και περιβάλλοντος. Είναι
αυτό που στο λεξιλόγιο του Αριστοτέλη ονομάζεται ‘ουσία’. Αλλά λόγω της
πολύπλοκης αυτής σχέσης μας είναι εντελώς άγνωστη. Άρα δεν μπορούμε να βγάλουμε
πολιτικά συμπεράσματα έχοντας ως θεμέλιο την ανθρώπινη φύση, εκτός και αν
επιλέξουμε έναν δρόμο θεολογικό, όπου ορίζουμε αυθαίρετα την ανθρώπινη φύση
όπως επιθυμούμε και μέσω της πίστης σε αυτό τον ορισμό δικαιολογούμε και
εγγυόμαστε την αξιοπιστία του ορισμού αυτού.
Αυτό που περισσότερο ταιριάζει στη δική μου σκέψη είναι η διαδικασία
όπου ξεκινάμε με θεμελιακές θέσεις, με αξιώματα που δεν επιδέχονται απόδειξης
και με πολιτικές παραδοχές. Με άλλα λόγια η δημοκρατία είναι μια ιστορική
δημιουργία. Η ισότητα των δικαιωμάτων, στην οποία βασίζεται η δημοκρατία,
αποτελεί μια πολιτική παραδοχή την οποία κάποιοι από εμάς επιλέξαμε να την
επιθυμούμε. Αυτή η πρόταση δεν στηρίζεται στη λογική, αλλά στην επιθυμία.
Μιλάμε, λοιπόν, για έναν άνθρωπο δημιουργό που ανακάλυψε από τη μία
φρικαλεότητες όπως το Άουσβιτς - με αποτέλεσμα εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές να
χαθούν - και από την άλλη σωτήρια φάρμακα όπως το μονοκλωνικό αντίσωμα
Herceptin που έσωσε χιλιάδες γυναίκες με καρκίνο του μαστού.
Κατά συνέπεια τη δημοκρατία μόνο ως διαδικασία μπορούμε να
τη δούμε, καθότι εφαρμόζεται σε ανθρώπινες κοινωνίες. Αυτό γίνεται περισσότερο
αντιληπτό αν δούμε την περίπτωση της αρχαίας Αθήνας, όπου από την μεταρρύθμιση
του Κλεισθένη το 508 π.Χ και μέχρι το 322 π.Χ, με τη κατάκτηση της Αθήνας από
τον Αντίπατρο και τη κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος, έχουμε μια διαδικασία
όπου συνεχώς όρια ξεπερνιούνται, θεσμοί αλλάζουν και δημιουργούνται νέοι πιο
δημοκρατικοί. Η δημοκρατία “εξελίσσεται” θα μπορούσε να πει κάποιος. Τα όρια
της αθηναϊκής δημοκρατίας είναι υπαρκτά, όπως η διατήρηση της δουλείας, η θέση
της γυναίκας και το γεγονός ότι παρά τα μέτρα αυτοπεριορισμού του ο δήμος δεν
κατάφερε να ξεφύγει από την ύβριν, η οποία εκφράστηκε με την εκστρατεία στη
Σικελία. Γι’ αυτό, όπως προανέφερα, δεν μπορούμε να μιλάμε για ένα χαμένο
πρότυπο αλλά για μια αφετηρία από την οποία θα ξεκινήσουμε για να αλλάξουμε τον
κόσμο.
Άρα αν πρέπει πάση θυσία να απαντήσουμε στο ερώτημα του ποια
είναι η τελικότητα (ο σκοπός, το τέλος) της δημοκρατίας ως θέσμισης των
Αθηναίων, τότε την απάντηση τη βρίσκουμε στον Επιτάφιο του Περικλή:
“Φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ' εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας”
Το οποίο μεταφράζεται ως : “Όλοι οι πολίτες αυτής της πόλης
ζούμε, υπάρχουμε, εντός και διά αυτού του ενεργού έρωτος του ωραίου και της
σοφίας.” [14]
Βιβλιογραφία
«Το Κοινωνικό Συμβόλαιο». Rousseau. Εκδόσεις Πόλις. Σελίδες
159-160
«Το Κοινωνικό Συμβόλαιο». Rousseau. Εκδόσεις Πόλις. Σελίδες
124-125
«Το Κοινωνικό Συμβόλαιο». Rousseau. Εκδόσεις Πόλις. Σελίδες
139-140
«Η Δημοκρατία του Εφιάλτη». Ρήγας. Εκδόσεις ΕΛΕΥΣΙΣ. Σελίδα 73.
«Democracy
in America». Alexis de Tocqueville. Σελίδα 99
http://www.scribd.com/doc/49336932/Alexis-de-Tocqueville-Democracy-in-America
http://www.bloomberg.com/news/2013-01-01/billionaires-worth-1-9-trillion-seek-advantage-in-2013.html
http://globalpublicsquare.blogs.cnn.com/2011/08/12/gps-this-sunday-krugman-calls-for-space-aliens-to-fix-u-s-economy/
και http://www.youtube.com/watch?v=nhMAV9VLvHA
«Το Κοινωνικό Συμβόλαιο». Rousseau. Εκδόσεις Πόλις. Σελίδες
125-126
http://dimitriskazakis.blogspot.gr/2013/01/blog-post.html
Λαϊκή Ιστορία του Κόσμου. Chris Harman. Σελίδες 63-65.
Το Κεφάλαιο. Τόμος 1. Karl Marx.
«Η Δημοκρατία του Εφιάλτη». Ρήγας. Εκδόσεις ΕΛΕΥΣΙΣ. Σελίδες
99-100.
http://www.bbc.co.uk/news/magazine-19831913
Κορνήλιος Καστοριάδης. Η ελληνική ιδιαιτερότητα. Τόμος Γ’.
Σελίδα 213
* ο Αλέξιος Ξιφαράς είναι μέλος του πυρήνα Νέας Σμύρνης του
Ε.Πα.Μ. και το κείμενό του αυτό είναι εργασία του που παρουσιάστηκε στα πλαίσια
της θεματικής βραδιάς του Νοτίου Τομέα στις 22/02/13 με το αντίστοιχο θέμα
Η άμεση δημοκρατία ως ζητούμενο σήμερα
Reviewed by Διαχειριστής
on
Δευτέρα, Φεβρουαρίου 25, 2013
Rating:
Δεν υπάρχουν σχόλια: