Με πολλές ταχύτητες και «με σπασμένα τα φρένα»

του Μενέλαου Γκίβαλου*

Το ανάκτορο των Βερσαλλιών, μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, φαίνεται ότι εξακολουθεί να «γράφει» τη δική του ιστορία ακόμα και στις ημέρες μας τόσο σε συμβολικό όσο και σε πρακτικό-πραγματικό επίπεδο.

Το 1871 ανακηρύχθηκε στις Βερσαλλίες η Δεύτερη Γερμανική Αυτοκρατορία, ενώ το 1919 υπεγράφη η συνθήκη παράδοσης της ηττημένης Γερμανίας. Φαίνεται ότι τις ημέρες αυτές ο Φρ. Ολάντ αποφάσισε, έστω και άτυπα, να κηρύξει στις Βερσαλλίες την επίσημη γερμανική κυριαρχία πάνω σε μια Ευρώπη που οδηγείται στη διάσπαση και στην κατάρρευση.

Εάν αναζητήσουμε τη θεμελιώδη, την «πυρηνική» αρχή πάνω στην οποία εδραιώθηκε ο....
σύγχρονος ευρωπαϊκός πολιτισμός, οι θεσμοί της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, το κράτος δικαίου και τα σύγχρονα Συντάγματα θα την προσδιορίσουμε στην αρχή της γενικότητας του Νόμου. Όπως επισημαίνει ο Ι. Καντ η αρχή της γενικότητας πρέπει να διέπει τη συγκρότηση της αστικής κοινωνίας και κατά συνέπεια το όλο θεσμικό-δικαιϊκό της σύστημα. Μόνο μέσω της αρχής της γενικότητας οι μορφές Δικαίου, οι πολιτικοί θεσμοί μπορούν να εκφράσουν τις ιδέες της δικαιοσύνης και της ελευθερίας σε πρακτικές επιταγές.

Αυτές οι θεμελιακές αρχές, πάνω στις οποίες στηρίχθηκε- σε διακηρυκτικό και κανονιστικό τουλάχιστον επίπεδο- η Ευρωπαϊκή Ένωση, βάλλονται τώρα ευθέως με το αναδυόμενο αντι-παράδειγμα της Ευρώπης των «πολλών ταχυτήτων», ενώ στην πράξη οι αρχές αυτές έχουν ήδη υπονομευθεί καίρια, εάν δεν έχουν από καιρό καταργηθεί.

Ας το ξεκαθαρίσουμε εξαρχής: Η Ευρώπη των «πολλών ταχυτήτων» δεν αποτελεί μια αδήριτη ανάγκη, μια ιστορική νομοτέλεια, μια αναπόφευκτη εξέλιξη μιας Ευρώπης που στηρίχθηκε στις ιδρυτικές της αρχές, στα θεμελιώδη διαφωτιστικά προτάγματα. Όπως ακριβώς η σημερινή «γερμανική Ευρώπη» δεν αποτέλεσε «προϊόν» μιας ιστορικής νομοτέλειας αλλά ιστορικό «παράγωγο» συγκεκριμένων επιλογών και συμφερόντων.

Γερμανία: Ηγεμονία και αυταρχική εξουσία

Η Γερμανία, η γερμανική οικονομικό-πολιτική ελίτ ποτέ δεν διασφάλισε την ηγεμονία στην Ευρώπη και δεν το επεδίωξε καν. Η ηγεμονία απαιτεί δημοκρατικές αρχές, αλληλεγγύη, κοινά αξιακά και κανονιστικά ιδεώδη. Αντίθετα, η Γερμανία, μετά την επίσημη αναγνώριση της μονοκρατορίας του νεοφιλελεύθερου προτύπου στην Ευρώπη (Μάαστριχτ,) επεδίωξε να αποκτήσει την κυριαρχία, την απόλυτη και ανεξέλεγκτη εξουσία, όχι μόνο μέσω της οικονομικής της ισχύος, αλλά και μέσω της υποβάθμισης και περιφρόνησης των δημοκρατικών αρχών για κράτη και λαούς ,που δεν άντεξαν στην αρένα του ακραίου ανταγωνισμού που διαμορφώθηκε στο εσωτερικό της ίδιας της Ευρώπης, στην ευρωζώνη.

Σήμερα όμως η παρατεινόμενη παγκόσμια κρίση επιβάλλει νέους μετασχηματισμούς σε πολιτικό-ιδεολογικό και θεσμικό-κανονιστικό επίπεδο. Ο νεοφιλελευθερισμός, η χρηματοπιστωτική υπερδομή χρειάζονται νέους τύπους πολιτικής- θεσμικής νομιμοποίησης. Η ιστορική κίνηση της εσωτερικής αναδίπλωσης αποτελεί ένα πρώτο επίπεδο της εξέλιξης αυτής. Το Brexit και η εκλογή του Ντ. Τραμπ στις Η.Π.Α. αποτελούν την πολιτική έκφραση αυτής της ιστορικής κίνησης.

Η Ευρώπη των «πολλών ταχυτήτων» αποτελεί έκφραση και επιλογή για την «αναδίπλωση» και διασφάλιση της γερμανικής κυριαρχίας σε μια Ευρώπη, που ήδη κατακερματίζεται από μείζονες αντιθέσεις οι οποίες αναπτύσσονται στο εσωτερικό της.

Η Γερμανία επιδιώκει να χτίσει ένα δικό της απρόσβλητο φρούριο, μια μεταμοντέρνα Φεουδαρχία, όπου στο κάστρο (Burg) θα βρίσκεται η ίδια με τη κλειστή ομάδα των «προθύμων», ενώ έξω από το «φρούριο», σε περιφερειακούς κύκλους θα κατατάσσονται (με βαθμίδες αξιολόγησης) οι αποτυχημένοι και οι ανίκανοι, ως ένα είδος σύγχρονων οικονομικό-πολιτικών μετοίκων.

Μέσω της Ευρώπης των «πολλών ταχυτήτων» η γερμανική ελίτ θέλει να διατηρήσει και να αναπαραγάγει την απολυταρχική της εξουσία, διαμορφώνοντας ένα νέο τύπο «νομιμοποίησης», συγκροτώντας μια νέα- επίσημη πλέον- πυραμίδα εξουσιών στις οποίες θα κυριαρχεί.

Οι «υποτελείς», οι «μη ανταγωνιστικοί», οι «τεμπέληδες του Νότου» θα πρέπει να αναγνωρίσουν ως «φυσική κατάσταση» την αυταρχική αυτή εξουσία και να την νομιμοποιήσουν αυτοβούλως.

Οι σημερινές ανισότητες, οι μηχανισμοί που αντλούν πόρους από τον Νότο και τους σωρεύουν στη Γερμανία θα αναγνωρισθούν όχι μόνο de facto, όπως γίνεται μέχρι σήμερα, αλλά και de jure.

Ο υποτελής ρόλος της Γαλλίας

Είναι γεγονός ότι οι σχεδιασμοί και οι επιλογές αυτές δεν ξεκίνησαν ούτε από τις Βερσαλλίες ούτε από τις πρόσφατες δηλώσεις της Άνγκελας Μέρκελ. Η γερμανική ελίτ ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 2010 διερευνά τα σενάρια αυτά. Θα υπενθυμίσουμε μόνο ότι από το καλοκαίρι του 2015, όπως έχει ήδη αποκαλύψει η γερμανική εφημερίδα DIA ZEIT έχει συναφθεί μυστικό πρωτόκολλο μεταξύ Μέρκελ και Ολάντ στο οποίο κοινή στρατηγική τους επιδίωξη είναι η δημιουργία της Ευρώπης των δύο ταχυτήτων.

Τώρα με την επετειακή συνάντηση της Ρώμης η μυστική συμφωνία μετατρέπεται σε πραγματικότητα; Μια παρατήρηση: Η γερμανική, απολυταρχικού τύπου εξουσία έχει καθ' όλη την περίοδο της κρίσης ως πολιτικό μηχανισμό νομιμοποίησής της τη γαλλική ηγεσία. Το απεχθές παράδειγμα του Ν. Σαρκοζί που εσύρετο γονυπετής στις επιλογές της Ανγκελας Μέρκελ το ακολούθησε κατά γράμμα ο Φρ. Ολάντ. Ο μόνος ουσιώδης πολιτικός ρόλος των Γάλλων Προέδρων εξαντλήθηκε στην παρουσία και τη φωτογράφησή τους με τη Γερμανίδα Καγκελάριο; Και όταν «έσβηναν τα φλας» η γερμανική ηγεσία επέβαλλε στις γαλλικές κυβερνήσεις, στο γαλλικό λαό τις επιλογές και τις απαιτήσεις της.

Δυστυχώς ο Γάλλος Πρόεδρος ακόμα και στο «κύκνειο άσμα» του δεν μπόρεσε να απεγκλωβιστεί από το θλιβερό ρόλο του εντολοδόχου.

Διάλυση «πολλών ταχυτήτων»

Ποιες θα είναι όμως οι συνέπειες του νέου «παραδείγματος» των πολλών ταχυτήτων;

Στο καθαρώς οικονομικό πεδίο μια διάσπαση της «ευρωζώνης» σε περιφερειακές ζώνες, οδηγεί αναπόφευκτα στο διπλό νόμισμα, οπότε η επάνοδος στο εθνικό νόμισμα αναδεικνύεται σε μια ριψοκίνδυνη μεν, αλλά ρεαλιστικά διαμορφούμενη επιλογή. Για ποια ευρωζώνη θα μιλάμε τότε; Μήπως γι αυτήν της Γερμανίας και των ολίγων «προθύμων» της;

Στην πράξη, βεβαίως, οι ανισότητες θα ενταθούν και οι μηχανισμοί άντλησης πόρων από τις πλέον αδύναμες οικονομίες θα γιγαντωθούν, αποκτώντας πλέον επίσημο χαρακτήρα. Είναι προφανές ότι επενδύσεις, τραπεζικές καταθέσεις, αγορές ομολόγων, κινητός και ακίνητος πλούτος θα κατευθυνθούν προς τις χώρες του «πυρήνα», δηλαδή στη γερμανική Επικράτεια. Όσο για τους μηχανισμούς της Ε.Κ.Τ. και του ESM, αυτοί θα στρέψουν αποκλειστικά τις δραστηριότητες και τις χορηγήσεις τους προς τους ισχυρούς και όχι προς τις «επισφαλείς» οικονομίες της περιφερειακής ζώνης.

Κρίσιμα, στρατηγικής σημασίας προβλήματα καλείται να αντιμετωπίσει σήμερα η Ευρώπη. Η σχέση με τις Η.Π.Α., το προσφυγικό, η τρομοκρατία, οι κοινωνικές αντιδράσεις που «καναλιζάρονται» επιδέξια από τη ακροδεξιά, τον τυφλό εθνικισμό και τον ρατσισμό.

Η επιλογή μιας Ευρώπης «πολλών ταχυτήτων» σημαίνει ότι οι ηγεμονεύουσες ελίτ της Ευρωπαϊκής Ένωσης είτε δεν μπορούν είτε και αρνούνται να αντιμετωπίσουν τα κρίσιμα αυτά προβλήματα. Η απουσία στρατηγικής οδηγεί σε ad hoc και post hoc «συνεργασίες», δηλαδή συμφωνίες και συμπορεύσεις που διαμορφώνονται εκ των ενόντων και πολλές φορές εκ των υστέρων, μια πρακτική που ήδη εδραιώνεται άτυπα, εδώ και καιρό.

Τα παζάρια, οι εκβιασμοί, οι ευκαιριακές συμμαχίες μεταξύ των εθνικών ελίτ θα διαμορφώσουν ένα νέο πεδίο ασταθών ισορροπιών και στην πράξη συγκρούσεων και νέου τύπου αντιθέσεων.

Οι «πολλές ταχύτητες» δεν αποτελούν μια εναλλακτική στρατηγική, αλλά το τελευταίο στάδιο που οδηγεί προς την οριστική διάλυση της Ευρώπης.

Μάαστριχτ νεοφιλελευθερισμός: η μήτρα διάσπασης της Ευρώπης

Ήταν, άραγε, νομοτελειακή αυτή η πορεία; Θα απαντήσουμε θετικά, εκτιμώντας ότι ο νεοφιλελεύθερος πυρήνας, η χρηματοπιστωτική εξουσία και η πολιτική της λιτότητας που επέβαλε αυταρχικά η γερμανική ελίτ οδηγούσαν αναπότρεπτα στον εσωτερικό ανταγωνισμό και στη δόμηση εξουσιαστικών εκμεταλλευτικών σχέσεων στο εσωτερικό της Ε.Ε. Η ευρωζώνη και ο τρόπος συγκρότησής της αποτέλεσαν το πρώτο και μείζον βήμα προς τη διάσπαση.

Ο νεοφιλελευθερισμός ως «κοσμοείδωλο» και όχι απλώς ως οικονομική συνταγή είναι ασύμμετρος, ασύμβατος προς τις συλλογικότητες. Η Ε.Ε. φιλοδόξησε να διαμορφωθεί ως μια ιστορική συλλογικότητα, με ενιαίους κανόνες, με μια κληρονομημένη ιστορική κουλτούρα, με κοινό αξιακό κοινωνικό θεμέλιο.

Όπως όμως μας υπενθυμίζει ο M. Weber «όπου συγκροτούνται συλλογικότητες, οι οποίες προσανατολίζονται σε συλλογικές ανάγκες και σε ιδέες περί δικαιοσύνης αυτές αποκτούν ανορθολογικό χαρακτήρα και απορρίπτονται».

Αυτή τη «λογική βάση» υιοθέτησε και επέβαλε το νεοφιλελεύθερο «κοσμοείδωλο» που αντιμετωπίζει με αποδοκιμασία και χλεύη τις επικλήσεις μας για τις ευρωπαϊκές αξίες και τις αρχές της αλληλεγγύης και της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Στην ίδια βάση εφαρμόζεται και η Ποππεριανή «κοινωνική μηχανική» σε βάρος των λαών. Τα υποκείμενα, τα άτομα, οι πολίτες αντιμετωπίζονται με τη στυγνή «εργαλειακή λογική» ως τμήματα, ως γρανάζια της κοινωνικοοικονομικής νεοφιλελεύθερης αγοραίας μηχανής, η οποία αποδέχεται ως μοναδική «ορθολογική» προσέγγιση τη σχέση μέσου και σκοπού. Και στη σχέση αυτή τα άτομα δεν αποτελούν τον σκοπό αλλά το μέσον.

Επί του πρακτέου, μ αυτή τη «λογική» λειτουργούν τα μνημόνια, οι διαπραγματεύσεις, τα αποκαλούμενα «τεχνικά κλιμάκια». Γι αυτό και μόλις τίθενται από την πλευρά της ελληνικής κυβέρνησης οι όροι της δίκαιης διανομής των βαρών ή της αλληλεγγύης προς τους πλέον αδύναμους αντιμετωπίζουμε την ερρωμένη αντίσταση και συχνά τη λοιδορία των νεοφιλελεύθερων οικονομετρών. Γι αυτό και το χριστουγεννιάτικο βοήθημα προς τους συνταξιούχους έγινε αιτία πολέμου.

Οι «πολλές ταχύτητες», που βρίσκονται σε ένα ήδη ημιδιαλυμένο «κιβώτιο ταχυτήτων», προτείνονται ως συνταγή «σωτηρίας» στο ευρωπαϊκό όχημα που σταδιακά αποσυναρμολογείται, ενώ οι σωτήρες- οδηγοί του έχουν αναθέσει εδώ και καιρό την τύχη της Ευρώπης στο νεοφιλελεύθερο αυτόματο πιλότο, ο οποίος την οδηγεί νομοτελειακά στη διάλυση.

Αυτή ακριβώς η ζοφερή πραγματικότητα συμβολοποιήθηκε και εικονοποιήθηκε στην περίφημη συνάντηση των τεσσάρων ηγετών στις Βερσαλλίες: Ένας Γάλλος πρόεδρος πλήρως αποτυχημένος, στο ναδίρ της δημοφιλίας του ο οποίος διέλυσε το κόμμα του και αποχωρεί σε λίγες εβδομάδες, ένας Ιταλός πρωθυπουργός διορισμένος και αυτός, όπως οι προκάτοχοί του, με τη χώρα του στην κόψη του ξυραφιού, ένας Ισπανός πρωθυπουργός που βαρύνεται με χορεία σκανδάλων και ηγείται κυβέρνησης μειοψηφίας και η Γερμανίδα καγκελάριος που συνειδητοποιεί το τέλος της παντοδυναμίας της. Αυτό το τραγικό «κουαρτέτο» θα αποφασίσει για τις τύχες μας και για την πορεία της Ευρώπης;

Πικρές διαπιστώσεις που δεν πρέπει όμως να οδηγούν στην παραίτηση και στην ατομικοποίηση, αλλά στη συλλογική αντίδραση και αντίσταση. Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες, η μεγάλη κοινωνική-ταξική πλειοψηφία θα πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να αναδείξουν τον ιστορικό τους ρόλο. Ίσως αυτή να είναι και η τελευταία τους ευκαιρία.

* Ο Μενέλαος Γκίβαλος είναι Αν. Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Αθηνών

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο Αθηναϊκό Πρακτορείο

από το «tvxs.gr»